Galerie Gaty - Podróże

Około roku 19 ne Sepphoris jako stolicę Galilei zastąpiła nowowybudowana Tiberias, nazwana na cześć następnego rzymskiego cesarza, Tyberiusza. Zastanawiam się, czy decyzja przeniesienia stolicy była wywołana chęcią zbudowana czegoś całkowicie nowego (jak w przypadku Heroda i Cezarei), czy też Antypas pamiętał bunt Sepphoris po śmierci Heroda Wielkiego i spalenie jego pałacu przez mieszkańców miasta, i wolał nie ryzykować.
Nietypowy proces zaludniania nowej stolicy opisał Józef Flawiusz: "Tetrarcha Herod, który był w przyjacielskich stosunkach z Tyberiuszem, założył na jego cześć w najżyźniejszej części Galilei, nad jeziorem Genezaret, miasto Tiberias. Niedaleko stamtąd, w wiosce Ammaus, znajdują się gorące źródła. Osiedlono tu najróżniejszych przybyszów zewsząd, pomiędzy którymi było sporo Galilean, osób siłą wydalonych na zesłanie, a także trochę osób wysokich rodów. W celu osiedlenia zebrano też najróżniejszych zebranych zewsząd biedaków oraz osób nieznanego pochodzenia. Wszystkim im tetrarcha nadał prawa wolnych obywateli i różne przywileje, a żeby ich przywiązać do miasta, wybudował dla nich domy i przydzielił grunty. Doskonale rozumiał, że osiedlanie tu ludzi było sprzeczne z prawem żydowskim, ponieważ Tiberias została zbudowana w miejscu, gdzie wcześniej znajdowały się liczne groby, zniszczone w tym celu". (AI XVIII 2:3)
Rzymska Tiberias znajdowała się na południe od dzisiejszej, pomiędzy brzegiem jeziora a zboczem Mount Berenice. Zbudowano ją według zasad rzymskich: dwie bramy, siatka prostopadłych ulic z Cardo Maximus na czele, świątynie, posągi, forum, akwedukt, łaźnie, luksusowy pałac. Była też mennica, a najwcześniejsze monety zawierały wyobrażenie wieńca wodorostów - symbolu jeziora. W celu przyciągnięcia Żydów Antypas zbudował też synagogę. Za budulec posłużył wulkaniczny bazalt. Główne ulice były wyłożone asfaltem, pozostałe - bazaltowym żwirem. Oczywiście szyku dodawały pobliskie gorące lecznicze źródła w liczbie 17. Miasto miało władze zorganizowane na modłę grecką: archonta, radę dziesięciu i senat sześciuset, prawdopodobnie więc już wtedy posiadało status "polis". Pierwotnie nie było ufortyfikowane, choć istnieją źródła wspominające o twierdzy zbudowanej przez Antypasa.
Podczas 40-letnich rządów w Galilei Antypas wykazał się sporym zrozumieniem dla swoich w większości żydowskich poddanych, lecz Tiberias i Sepphoris, dwa główne ośrodki Galilei, miały wyraźnie grecko-rzymski charakter. Istniała ogromna przepaść między bogatymi i biednymi, ale brak rozruchów sugerował niezbyt wysokie podatki i generalne poczucie bezpieczeństwa poddanych. Rządy Antypasa zakończyły się jego wygnaniem przez Rzym w roku 39, na podstawie oskarżenia o konspirowanie i tajne gromadzenie broni (w którym maczał palce jego niepoprawny bratanek).
Kiedy tenże bratanek, młody Herod Agryppa, wnuk Heroda Wielkiego, pospiesznie opuścił Rzym, w którym się wychowywał i gdzie narobił długów, od samobójstwa uratowała go pomoc wuja Heroda Antypasa - pewna suma pieniędzy i pozwolenie na osiedlenie się w Tiberias z tytułem aedila (rodzaj urzędnika publicznego) tego miasta. Trwało to krótko, bo Agryppa znowu narozrabiał i musiał uciekać przed karą. W końcu wylądował w Rzymie, gdzie cieszył się przychylnością cesarza Tyberiusza, dopóki... znowu nie narozrabiał i trafił do więzienia. Wrócił do łask w 37 za rządów swojego przyjaciela Kaliguli, co wykorzystał by przejąć tereny po zmarłym wuju Filipie (jednym z tetrarchów), w 39 wrobić drugiego wuja Heroda Antypasa i przejąć jego część tetrarchii (Galileę i Pereę) oraz w 41 otrzymać od nowego cesarza Klaudiusza (także kumpla) tytuł "króla żydowskiego". Nie na długo - zmarł w 44, a wtedy Galilea wraz z Judeą i Pereą trafiła pod bezpośredni zarząd rzymskiego namiestnika - prokuratora.
Monety z czasów cesarza Klaudiusza (41-54) znalezione przez archeologów zawierają informację, że w tamtym okresie do nazwy miasta dodano mało oryginalny, ale znaczący przydomek Claudiopolis, dla uczczenia cesarza, a być może po jego śmierci w 54.
Ostatni "król żydowski", Herod Agryppa II (syn pierwszego) władał niesamodzielnie, a podległe mu tereny często się zmieniały. W roku 61 decyzją cesarza Nerona otrzymał we władanie kilka miast Galilei, w tym Tiberias.
Kiedy w 66 wybuchło pierwsze powstanie żydowsko-rzymskie i szybko rozszerzyło się z Judei na sąsiednie prowincje, gubernatorem wojskowym Galilei wyznaczono Józefa Flawiusza. Flawiusz zastał w Galilei spore sprzeczności - główne miasta Tiberias i Sepphoris stanęły po stronie Rzymian, ale równocześnie walczyły między sobą o pierwszeństwo. Flawiusz pisze w dziele "Vita": "Mieszkańców Tiberias zastałem już z bronią w ręku, a to z następującego powodu. W mieście były trzy partie, jedna z nich ludzi możnych [...] która chciała dochować wierności Rzymianom i cesarzowi [...] druga partia, ludzi prostych, dążyła do wojny [...] a przywódca trzeciej partii Justus udawał wątpiącego, ale dążył do przewrotu z nadzieją, że zmiany przyniosą mu większą siłę. Podczas wystąpień starał się sugerować ludowi, że miasto zawsze było stolicą Galilei od czasów założyciela, Heroda tetrarchy dlatego, że chciał on, aby Sepphoris podporządkowało się Tiberias, i nie utraciło pierwszeństwa także za Agryppy Starszego [...] ale stało się nieszczęście, kiedy Neron oddał ich w darze Agryppie Młodszemu i od razu Galileą zaczęło rządzić Sepphoris" (Vita 9 32:38). Wygląda więc na to, że całkowicie rzymskiej Tyberiady idea żydowskiego powstania w ogóle nie obchodziła. Flawiusz w "Wojnie żydowskiej" (II 20:6) twierdzi, że w ramach swoich obowiązków jako gubernatora umocnił kilka miast, w tym Tyberiadę. Kiedy zeloci-powstańcy zajęli miasto, pałac Heroda Antypasa został zburzony, ale dzięki faktowi, że mieszkańcy nie walczyli z siłami Rzymu, udało się zapobiec całkowitemu zniszczeniu miasta przez wojska generała Wespazjana. "[Wespazjan] przybył z wojskiem do miasta. Mieszkańcy otworzyli mu bramę [...] ale ponieważ wąskie przejście w bramie przeszkadzało wojsku, Wespazjan kazał zburzyć część południowego muru i takim sposobem poszerzył wejście" (JF WŻ III 9:8).
Lojalny wobec Rzymu Herod Agryppa II utrzymał do śmierci honorowy już tylko tytuł królewski, ale skończyły się choćby pozory niezależności. W roli rzymskich namiestników prokuratorów zastąpili w roku 70 legaci pretoriańscy czyli wysokiej rangi wojskowi. Po śmierci Agryppy II (ok. 94-100) Galilea należała bezwarunkowo do Cesarstwa Rzymskiego. Podczas panowania Hadriana (117-138) zaczęto w Tiberias budowę Hadrianeum - świątyni ku jego czci w centrum miasta, ale nie została ona ukończona.

Tiberias i cała Galilea nie brały aktywnego udziału w kolejnym zrywie żydowskim - powstaniu Bar-Kokhby (132-135), choć dotknęły je trudności gospodarcze związane z powstaniem, a także konsekwencje administracyjne. W 135 roku nazwy prowincji "Judea" i "Galilea" zniknęły i do 390 tereny te stanowiły jedną prowincję zwaną Syria Palaestina ze stolicą w Cezarei Nadmorskiej (mapka po lewej, jako "Palestina").
Po upadku powstania i wygnaniu Żydów z Judei Tiberias i Sepphoris stały się głównymi żydowskimi ośrodkami kulturalnymi. Z Galileą, okolicami Tiberias i jeziorem, zwanym już wówczas Tyberiadzkim, wiązało się także wiele przekazów biblijnych, m.in. miejsce dorastania Jezusa, gromadzenie uczniów (w większości rybaków łowiących w tym jeziorze), kazanie na górze, chodzenie po wodzie, rozmnożenie chleba i ryb.

Po powstaniu pozostawał istotny problem związany z żydowską migracją - Tiberias była niedostępnym i nieczystym miejscem dla Żydów, z powodu zbudowania na terenie żydowskiej nekropolii Hammat. Tu pojawił się pomysłowy rabin Shimon bar Yochai. Jeszcze przed wybuchem powstania Bar-Kokhby Shimon nie ukrywał swoich antyrzymskich poglądów, został skazany na śmierć i przez 13 lat ukrywał się w jaskini nieopodal Tiberias. Po opuszczeniu jaskini wykąpał się w gorących źródłach, a przy okazji wymyślił sposób jak pomóc miastu. Postanowił zlokalizować groby przy pomocy łubinu, jednak wersje podania różnią się w opinii, czy łubin rósł, czy też nie rósł na grobach. Tak czy inaczej, groby zidentyfikowano i usunięto, a Tiberias stała się dostępna dla Żydów, z czego zaczęli oni tłumnie korzystać. W kolejnych stuleciach w Tyberiadzie ukształtowało się solidne żydowskie centrum naukowo-kulturalne. Około roku 150 miasto zostało siedzibą przeniesionego z Jerozolimy Wielkiego Sanhedrynu - najwyższej żydowskiej instytucji religijnej i sądowniczej, osiedlili się w nim najważniejsi rabini, powstały tak ważne dzieła judaizmu jak Miszna czy Talmud Palestyński w II-IV wieku, opracowano też zasady gramatyki. Ponoć żydowski patriarcha praktycznie rządził miastem, decydując np. w sprawach podatkowych i budowlanych. Prawdopodobnie Hadrianeum nie zostało ukończone właśnie z powodu sprzeciwu Żydów, a z łaźni publicznych zniknęły posągi.
Źródła podają, że w tamtym czasie działało w mieście aż 13 synagog. W dzisiejszym centrum miasta odkryto pozostałości jednej z nich - synagogi z IV wieku, z zachowanym fragmentem mozaiki podłogowej i grecką inskrypcją. Budowla miała wymiary 20x20 metrów, pojedyncze wejście od północy i była skierowana w stronę Jerozolimy. Obecnie zabytek jest wyeksponowany na skwerze miejskim u zbiegu Ha-Banim i Ha-Kishon, nazywanym dumnie Ogrodami Archeologicznymi. Niestety oryginalną mozaikę usunięto i zastąpiono kopią (pewnie żeby nie ukradli, tak jak w bazylice). W uzdrowiskowej dzielnicy Hammat Tiberias (oryginalnie samodzielnej miejscowości na południe od miasta) odnaleziono pozostałości dwóch synagog z III-IV wieku z niezwykle bogatymi mozaikami podłogowymi.
Za rządów Heliogabala (218-222) Tiberias przyznano status rzymskiej kolonii, co potwierdzają napisy na monetach z tego okresu - do nazwy Tiberias dodano "COL".
Według żródła żydowskiego Midrash Genesis Rabbah cesarz Dioklecjan (panowanie 284-305) podczas kampanii wschodniej przeciwko Saracenom miał się w roku 290 zatrzymać w miejscowości odległej o 65 km od Tiberias i wezwać do siebie przywódców tamtejszej żydowskiej społeczności na czele z patriarchą. Szukałam innego typu informacji o Dioklecjanie, który wsławił się przecież fortyfikowaniem miast wschodu cesarstwa wobec zagrożenia ze strony Persów i Saracenów, ale nic nie wskazuje, żeby pozostawił coś po sobie w Tyberiadzie.
W roku 351 wybuchło kolejne powstanie żydowskie - przeciw cesarzowi Konstancjuszowi Gallusowi i jego skorumpowanej, antyżydowskiej administracji. Zaczęło się w Sepphoris i rozszerzyło m.in. na Tiberias. Wysłany przez cesarza rzymski dowódca Ursicinus siłą opanował i zdemolował zbuntowane miasta, zabijając i biorąc w niewolę mieszkańców.
Pierwsze informacje o tyberiadzkich chrześcijanach wiążą się z niejakim Józefem, bogatym Żydem z 1. połowy IV wieku, który przeszedł na chrześcijaństwo i został przez cesarza Konstantyna I Wielkiego (306-337) mianowany "hrabią Galilei" (comes). Niestety ani cesarska protekcja, ani hrabiowski tytuł nie pomógł Józefowi w zaplanowanej budowie kościoła w miejscu niedokończonego Hadrianeum. Prawowierni Żydzi skutecznie zablokowali projekt. Jednak Konstantynowi bardzo zależało na propagowaniu chrześcijaństwa w Tiberias i powołał urząd biskupa Tyberiady (choć ponoć rezydował on w innym mieście). Epifaniusz z Salaminy twierdzi, że jeden z biskupów potajemnie ochrzcił żydowskiego patriarchę Hillela II na łożu śmierci.

W roku 1952 planowano budowę obiektu sportowego na południe od miasta i przeprowadzono kontrolne prace wykopaliskowe. Ich wyniki spowodowały zablokowanie budowy i rozpoczęcie sześcioletniego projektu archeologicznego, który odsłonił pozostałości rzymskiego, bizantyńskiego i arabskiego miasta. Najważniejsze odkrycia z okresu rzymskiego to: brama południowa z dwiema wieżami + sklepiony kanał i most (opisane dokładniej w części poświęconej zwiedzaniu), odcinek cardo z kolumnadą i sklepami, budynek publiczny o kształcie bazyliki, łaźnie, plac z potrójną kolumnadą, półkolisty teatr, drugi budynek publiczny z mozaikową posadzką (później siedziba żydowskiej akademii bet midrasz), stadion o szerokości 39 m., a także eksedra o średnicy 32 m. z zachowanymi ławami i mozaikami (o której czemuś trudno znaleźć bliższe informacje).

Teatr, choć odkryty wcześniej, został przez archeologów odsłonięty dopiero w 2009. Okazało się, że można wyróżnić trzy fazy - pierwotny nieduży teatr z okresu powstania miasta, większy z 1. połowy II wieku, kiedy dodano trzeci rząd siedzeń, i przerobiony w końcu IV wieku, kiedy tenże trzeci rząd usunięto, dodano trybunę i przebudowano scenę. Jego średnica wynosi 78 metrów, a pojemność to 5-6 tysięcy widzów. Po prawej u góry - mapka stanowisk archeologicznych, przerywana linia to linia późniejszych murów bizantyńskiego miasta: od bramy na południu do linii pomiędzy stadionem a cmentarzem żydowskim na północy (szary obszar) poprzez wschodni szczyt Mount Berenice.

Brama południowa była pierwotnie wolnostojąca i do dziś nie odkryto murów obronnych wymienionych przez Józefa Flawiusza w "Wojnie żydowskiej" - powinny się one znajdować pomiędzy bramą a budynkami. Po prawej tzw. Mapa Peutingera - średniowieczna mapa oparta na IV-wiecznej wojskowej rzymskiej mapie dróg. Widać, że z Tiberias wychodzą dwie drogi na południe (na mapie południe jest po lewej) i żadnej na północ.

OKRES CESARSTWA WSCHODNIORZYMSKIEGO (BIZANTYŃSKI)
Od roku 395, kiedy Cesarstwo Rzymskie rozpadło się na część zachodnią i wschodnią, prowincja Syria Palaestina weszła w skład Cesarstwa Wschodniorzymskiego, zwanego przez nowożytnych historyków Bizantyńskim i została podzielona na dwie jednostki administracyjne: Palaestina Prima i Palaestina Secunda. Wtedy znowu rozeszły się drogi Judei i Galilei - Galilea weszła w skład prowincji Palaestina Secunda, która składała się poza tym z Doliny Jezreel, Doliny Bet Sze'an, północnej części Wzgórz Golan oraz zachodniej części byłego Decapolis, z siedzibą władz w Scythopolis.
Za przyczyną aktywnej społeczności żydowskiej chrześcijanie w Tiberias pojawili się w większej liczbie dopiero w V wieku. Biskupstwo zainicjowane przez cesarza Konstantyna utrzymało się - wiemy na przykład, że drugi biskup Jan wziął udział w 2. Soborze powszechnym w Efezie w 449 i w Soborze chalcedońskim w 451.

Cesarz Justynian I Wielki (panowanie 527-565) otoczył Tiberias nowymi murami obronnymi o długości prawie 3 km. Archeolodzy odnaleźli ich pozostałości m.in. przylegające do bramy południowej, skąd mur wspinał się na wschodni szczyt Mount Berenice i otaczał kościół. Wykopaliska podczas budowy hotelu Leonardo Club (Ha-Banim/Ha-Yarkon) odsłoniły fragment muru północnego i wieży. W sumie odkryto kilka sekcji muru (najdłuższy ma 300 m.), wieże i bramę zachodnią na szczycie wzgórza, koło atrium kościoła. Po lewej artystyczna wizja bizantyńskiej Tiberias.

Rozpoczynając na początku lat 1990. wykopaliska na wschodnim szczycie Mount Berenice (nazwa pochodzi prawdopodobnie od imienia kontrowersyjnej stryjecznej wnuczki Heroda Antypasa Bereniki, która poślubiła swojego stryja, żyła w związku z własnym bratem Agryppą II i była kochanką cesarza Tytusa) archeolodzy spodziewali się pałacu - logicznie założono, że Herod Antypas wybudował swoją siedzibę w najwyższym, reprezentacyjnym miejscu. Zamiast niego znaleźli dobrze zachowany kościół z VIII wieku z późniejszymi przeróbkami, a pod nim pozostałości (fundamenty, fragment bazaltowych murów i mozaikowa posadzka) jeszcze starszego kościoła, zbudowanego przez cesarza Justyniana I w VI wieku. Ten najstarszy kościół najprawdopodobnie uległ zniszczeniu podczas bardzo silnego trzęsienia ziemi w roku 749. Kościół w najnowszym zachowanym kształcie miał 48 m. długości i 27 m. szerokości (1400 m2 powierzchni), był zorientowany i całkowicie pokrywał wschodni szczyt wzgórza. Badacze uważają, że był zbyt duży jak na potrzeby lokalnej niedużej społeczności chrześcijańskiej i stanowił prawdopodobnie dogodny punkt postojowy na trasie pielgrzymek, umożliwiający podziwianie panoramy terenu słynnego z działalności Jezusa.

Pozostałości budowli są dobrze zachowane. Otwarty dziedziniec (atrium) jest otoczony kwadratowymi kolumnami połączonymi łukami, pod którym odkryto sklepiony zbiornik na wodę deszczową o pojemności 300 m3. Zachowały się mozaiki z motywami geometrycznymi (okręgi), zwierzęcymi (ptaki) i roślinnymi. Konstrukcja jest bazylikowa z narteksem, potrójnym wejściem, dwoma rzędami kolumn i trzema apsydami. W głównej apsydzie znaleziono półokrągłe kamienne ławy, a także fragment ołtarza na platfornie i pod nim w zagłębieniu półtonowy kamień bazaltowy z regularnym 18-centymetrowym otworem w środku, przykryty marmurową osłoną. Kamień ma wymiary 100x55x35 cm. i został zidentyfikowany jako kamienna kotwica.

Ponieważ kamień jest sporo większy niż standardowe kotwice, przypuszcza się, że został wyrzeźbiony na ich wzór i jest prawdopodobnie znacznie starszy niż kościół, być może pochodzi nawet z epoki brązu. Prawdopodobnie chrześcijanie skojarzyli go z wodną działalnością św. Piotra albo i samego Jezusa i umieścili pod ołtarzem w roli relikwii. Odkrywcy nazwali więc budowlę Kościołem Kotwicy. Spotkałam się też z mniej popularną teorią, że kamień stał na nabrzeżu jeziora w charakterze pachołka do cumowania łodzi. To samo źródło przypuszcza też (choć brzmi to zabawnie), że przy pomocy kamienia pielgrzymi mogli uzyskiwać "święty olej", poprzez przetarcie wnętrza otworu szmatką nasączoną oliwą i wyżęcie szmatki do naczynia. Brzmi jak przepis na dobry biznes! Na sąsiednim szczycie zachodnim odkryto pozostałości klasztoru, który prawdopodobnie utrzymywał się częściowo z produkcji oliwy z oliwek, porastających zachodnie wzgórze w VI wieku. Zachowała się barwna mozaika podłogowa (podobna wzorem do tej z kościoła) oraz prasa do wyciskania oliwy.
W roku 2007 odkryto drugi, a właściwie pierwszy, bo wcześniejszy kościół u stóp wzgórza, w bezpośrednim sąsiedztwie oczyszczalni ścieków i tuż obok późniejszego meczetu Jaśminowego. Jest to jedyny zlokalizowany kościół w centrum miasta. Odsłonięto narteks, kwadratową salę i pojedynczą apsydę. Najwcześniejsze odkrycia dotyczą V wieku, kiedy kościół był trzynawowy; w VI wieku podzielono salę na pięć naw i przerobiono apsydę, dodając bogatą mozaikę podłogową z motywami roślinnymi, geometrycznymi i krzyżami. Odsłonięto także trzy greckie inskrypcje o treści religijnej. Po trzęsieniu ziemi w 749 kościół odbudowano jako jednonawowy.
W okresie bizantyńskim przebudowano też wcześniejsze budowle rzymskie. Jedną z nich jest łaźnia - do dziś zachowała się wersja z IV wieku, nadbudowana nad łaźnią z okresu początków miasta. Powierzchnia 42x31 metrów jest podzielona na dwa skrzydła: od zachodu ogrzewane przez hypocaustum pokoje kąpielowe i od wschodu szatnie i inne pomieszczenia. Wejście od północnego wschodu prowadziło przez długi hol pokryty mozaikami, z sufitem wspartym na kolumnach i łukach. Mozaiki wyobrażały ptaki i ryby w medalionach i ich styl wskazuje raczej na VI wiek. W części kąpielowej znajduje się podziemny basen zwany Dwarf's Pool z bazaltowym sufitem wspartym na 24 niskich kolumnach sztukowanych "z odzysku".
Drugą budowlą o skomplikowanej historii jest bazylikowa konstrukcja położona na północny wschód od łaźni i zajmująca powierzchnię 2000 m2. Wykopaliska na tym terenie prowadzono w latach 60. i 90. XX wieku oraz w pierwszej dekadzie XXI w., ale nie odsłonięto jeszcze całości. Prawdopodobnie do roku 358 budynek był siedzibą żydowskiego Wielkiego Sanhedrynu, a następnie od czasów cesarza Teodozjusza służył celom administracyjnym. Główne części zespołu to: otoczony kolumnadą dziedziniec, pod którym zachowała się podziemna cysterna, na wschód od niego apsydowa sala o wymiarach 13x7 metrów z węższymi nawami po obu stronach oraz liczne pomieszczenia na północ i południe.

OKRES PERSKI, ARABSKI I SELDŻUCKI
Na początku VII wieku Tiberias stała się zalążkiem ostatniego powstania żydowskiego (613-617) skierowanego przeciw wschodniorzymskiemu cesarzowi Herakliuszowi (rządy 610-641). W tamtym okresie toczyła się wojna Cesarstwa Bizantyńskiego z perskim Imperium Sasanidów, rządzonym przez szachinszacha Chosroesa (Chosrowa) II. Po zwycięskiej bitwie pod Antiochią w 613 wojska Sasanidów ruszyły na południe ku Jerozolimie przez tereny Palaestina Secunda. Głównym sponsorem powstania w Tyberiadzie był jej bogaty mieszkaniec Benjamin, który stworzył, uzbroił i wyposażył żydowskie oddziały. Żydzi otworzyli bramy miejskie i przepuścili Persów w drodze do Jerozolimy. Chrześcijańskie źródła utrzymują, że podczas powstania w mieście miało miejsce niszczenie kościołów i masakra chrześcijan.

Losy odwróciły się nie na długo w 628, kiedy po zakończonej klęską Persów bitwie pod Niniwą zwycięska armia bizantyńska odzyskała Tyberiadę. Podobno żydowscy rebelianci poddali się Herakliuszowi i nawrócony Benjamin wyprosił przebaczenie dla buntowników, ale później Herakliusz złamał porozumienie i pod wpływem chrześcijańskich mieszkańców i mnichów zarządził masakrę Żydów.
W roku 634 Tyberiada została zdobyta przez Shurahbila ibn Hasanę, towarzysza proroka Mahometa i jednego z najważniejszych dowódców wojsk Raszidunów podczas ich konfliktu z Cesarstwem Bizantyńskim. Rola Tiberias jako żydowskiego centrum zmalała, kiedy Rasziduni pozwolili 70 żydowskim rodzinom z Tyberiady na osiedlenie się w Jerozolimie i odtworzenie tym samym żydowskiej obecności w najważniejszym mieście. Po podboju przez kalifat Raszidunów prowincja Palaestina Secunda przekształciła się w dystrykt wojskowy Jund Al-Urdunn ("Dystrykt Jordanu"), będący częścią prowincji Bilad al-Sham (Syria). Tyberiada pod arabską nazwą Tabariyya była stolicą dystryktu aż do końca okresu muzułmańskiego (stan za Abbasydów na mapce po prawej).

Archeologów bardzo interesują pozostałości ilustrujące początkowy okres przekształcania się Tyberiady w miasto muzułmańskie, a więc panowanie kalifatu Umajjadów (661-750). Najwspanialsza ich budowla - pałac zimowy - nie znajduje się na terenie miasta, lecz kilkanaście kilometrów na północ. W samej Tiberias odsłonięto w latach 1950. obszar o powierzchni 78x26 metrów, z trzema rzędami kwadratowych kolumn, przylegający do łaźni od północy i do cardo od wschodu. Jego najstarsze fragmenty to niezidentyfikowana budowla z I wieku, na nich - niedokończone Hadrianeum, a następnie budowla długo uważana za bizantyński kryty rynek (macellum). Dopiero Katia Cytryn-Silverman (kierująca od 2009 pracami wykopaliskowymi w Tyberiadzie i okolicach) zwróciła uwagę

na podobieństwo konstrukcji do VIII-wiecznego meczetu w Damaszku i zdefiniowała budowlę jako Meczet Piątkowy czyli najważniejszy meczet miasta (nazwa oznacza, że jest na tyle duży, by pomieścić całą lokalną społeczność muzułmańską podczas obowiązkowych piątkowych modłów). Badaczka podkreśla fakt, że jej poprzednicy (w tym kontrowersyjny profesor Yizhar Hirschfeld) pomijali

hipotezy sugerujące rozwój i znaczenie wczesnej architektury islamskiej w Tiberias. Porównując schemat konstrukcji, proporcje i wymiary, Cytryn-Silverman doszła do wniosku, że zachowana budowla jest południowo-zachodnią ćwiartką oryginalnego umajjadzkiego meczetu i nie mogła być przerobionym bizantyńskim macellum. Najnowsze (2009-2014) wykopaliska dr Cytryn-Silverman ujawniły, że całkowita powierzchnia meczetu wynosi 78x90 metrów i zawiera trzynawową salę podtrzymywaną przez kolumny wsparte na kamiennych blokach pochodzących z grobów żydowskich, niszę modlitewną mihrab i duży dziedziniec z portykiem od północy. Pod dziedzińcem odkryto cysternę, zaś kwadratowa struktura w północno-wschodnim narożniku mogła być minaretem. Badaczka datuje budowę Meczetu Piątkowego na rządy dziesiątego umajjadzkiego kalifa Hishama ibn Abd al-Malika (724-743). W późniejszym okresie w sali meczetu pojawiły się dodatkowe rzędy kolumn wspierające dach - prawdopodobnie dodane po trzęsieniu ziemi w 749. Znaleziono fragmenty mosiężnych łańcuchów trzymających meczetowe lampy, najdłuższy mający ponad 7 metrów, co sugeruje około 10-metrową wysokość sali meczetu. Łańcuchy zostały najpewniej wykonane w Tyberiadzie, która w okresie islamskim rozwinęła przemysł metalowy. Grafika po lewej pokazuje odsłonięte fragmenty budowli z różnych okresów, po prawej - sugeruje układ umajjadzkiego centrum miasta we wczesnym okresie muzułmańskim. Badaczka uważa, że poza meczetem także dwie inne wcześniej istniejące budowle zostały zaadaptowane: wspomniana wcześniej budowla bazylikowa jako Dar al-Imara (siedziba gubernatora) oraz rozbudowane ponownie łaźnie (Hammam).
W ostatnim roku panowania kalifatu Umajjadów, rok przed rewolucją Abbasydów, w 749 (a dokładnie 18 stycznia) miało miejsce największe w historii miasta trzęsienie ziemi. Jego epicentrum znajdowało się w Dolinie Jordanu pomiędzy dwoma jeziorami, magnituda wyniosła 7, a liczba ofiar szła w dziesiątki tysięcy. Podobno nawet w Egipcie domy doznały uszkodzenia konstrukcji, wioska koło Góry Tabor przemieściła się o 4 mile, a na Morzu Śródziemnym wystąpiły tsunami. Tyberiada została kompletnie zniszczona i rządy kalifatu Abbasydów rozpoczęły się dla miasta pod znakiem powszechnej odbudowy.
W 2. połowie VIII wieku odbudowano Kościół Kotwicy na Mount Berenice (zwanym przez Arabów Qasr Bint al-Malik czyli Pałac Królewskiej Córki) - mniejszy i o cechach architektury islamskiej, jak zaostrzone łuki i niższe kolumny. Jego odbudowa i użytkowanie za rządów muzułmańskich to wyjątkowe zjawisko. Jak wspomniałam wcześniej, odbudowano jako jednonawowy kościół u podnóża Mount Berenice, a tuż obok niego zbudowano ogromny (90x78 metrów) Meczet Jaśminowy (Masjid al-Yasmin). Na terenie teatru (nieużywanego od końca okresu bizantyńskiego i także zniszczonego trzęsieniem ziemi w 749) zbudowano dzielnicę mieszkalną, z siatką ulic wyłożonych płytami bazaltowymi, kilkunastoma dwukondygnacyjnymi budynkami mieszkalnymi na obrzeżu teatru, z dziedzińcami, a nawet fontannami i ogrodami. Na dziedzińcach odkryto piece, zbiorniki na wodę, kamienie młyńskie, a takze dużo kamiennych i metalowych naczyń. Pod dziedzińcem każdego domu znajdowały się doły kloaczne. Liczne monety (w tym złote) świadczą o zamożności mieszkańców, a przedmioty religijne z motywem krzyża - o tym, że mieszkali tam także chrześcijanie.
Odbudowano także synagogę położoną na północy miasta (tę z Ogrodów Archeologicznych na południe od hotelu Leonardo Club), a obok archeolodzy znaleźli budynek z pozostałościami mikvy - żydowskiej łaźni rytualnej, co może świadczyć o tym, że ten rejon islamskiego miasta do XI wieku był zamieszkany przez Żydów.
Na obszarze przybrzeżnym, gdzie za czasów rzymskich znajdował się stadion, a za bizantyńskich duża, długa budowla (już nieistniejąca za przyczyną hotelu Galei Kinneret), w VIII wieku dodano kolejne budynki oraz położony praktycznie w wodzie zbiornik wodny służący najprawdopodobniej do przechowywania żywych ryb przed sprzedażą.

Kolejnym odbudowanym elementem był sklepiony most przy bramie południowej, choć zarówno nowy most, jak i kanał były węższe. Sama brama i mury straciły znaczenie, ponieważ po trzęsieniu ziemi w 749 miasto rozrosło się poza granice bizantyńskie - nieco na północ i o wiele dalej na południe, zlewając się z Hammat i osiągając swoją rekordową długość 4,5 km. Na mapce po lewej zaznaczono linię murów miejskich w okresie bizantyńskim i wczesnym islamskim, kiedy mury Justyniana zostały przedłużone na południe i połączone z murami Hammat.
W okresie arabskim Cardo Maximus obrosła wieloma drobnymi sklepikami i stopniowo ulegała zwężeniu - od pierwotnych 12 metrów do 2 metrów w X wieku. Poza tym podwyższył się jej poziom, z powodu budowania nowych sklepów na ruinach starych. Z ulicy prowadziły kamienne stopnie do Meczetu Piątkowego. Powstała także nowa cardo przylegająca od zachodu do wspomnianej wcześniej bazylikowej budowli. Do samej budowli dodano przedłużenie apsydy od wschodu, a po trzęsieniu ziemi - nowe skrzydło od zachodu, częściowo na wcześniejszym dziedzińcu, i wiele drobnych pomieszczeń.

Poza wspomnianymi łańcuchami do meczetowych lamp odnaleziono inne jeszcze dowody na rozwój obróbki metalu w islamskiej Tyberiadzie. Wykopaliska przy oczyszczalni ścieków w latach 1990. odsłoniły budynek z dwoma pokojami i częścią dziedzińca nazwany potocznie "Domem Brązów", w którym odnaleziono skrytkę z trzema pojemnikami zawierającymi około tysiąca metalowych przedmiotów codziennego użytku, a także monet, z których najnowsze pochodziły z okresu cesarza bizantyńskiego Michaela VII (1071-1078), czyli rządów kalifatu Fatymidów.
Bardzo ciekawym zagadnieniem jest zaopatrzenie miasta w wodę. Rzymianie zbudowali akwedukt doprowadzający wodę ze źródła na południe od miasta do publicznego zbiornika na jego północy - choć wydaje się to absurdalne wobec bliskości ogromnego słodkowodnego jeziora. Najwidoczniej rzymskie zasady budowy miast były bardzo sztywne i nie dopuszczały odstępstw. Akwedukt działał do czasu, kiedy zaczął się rozpadać (nie był naprawiany - widocznie nikt nie widział w tym sensu). Prawdopodobnie wyszedł z użytku około IX wieku, w okresie kiedy miasto i tak rozciągnęło się daleko na południe od zbiornika. Głównym źródłem wody było oczywiście jezioro, poza tym w domach były montowane podziemne cysterny przechowujące deszczówkę zebraną z dachu.
Tyberiada za rządów muzułmańskich przeżywała okres rozkwitu zarówno terytorialnego, przemysłowego (poza metalowym takze garncarstwo, przemysł tekstylny i tkactwo), jak i jako tolerancyjne miasto wielokulturowe. Żydowska społeczność miała się dobrze i kontynuowano badania naukowe, m.in. lider masoretów Aaron ben Moses ben Asher opracował zasady wymowy znane jako "tyberiadzki hebrajski" oraz dokończył tekst Biblii zwany Kodeksem z Aleppo. Podróżnicy odnotowywali obecność w mieście przybytków różnych religii - zarówno meczety, jak i synagogi, miejsca studiów talmudycznych, kościoły, a nawet klasztor żeński.
Urodzony w Jerozolimie geograf i podróżnik Muhammed ibn Ahmad Al-Maqdisi, autor dzieł "Najlepszy podział wiadomości o regionach" i "Opis Syrii (w tym Palestyny)", odwiedził Tyberiadę w roku 985 podczas swoich podróży po świecie islamskim: "Miasto jest wąskie, rozgrzane w lecie i niezdrowe. Ma długość około jednego farsakha (5,5 km), ale praktycznie nie ma szerokości. Jest otoczone murami z dwiema bramami, północną i południową, i wschodnią częścią otwartą na jezioro. Plac rynkowy rozciąga się od jednej bramy do drugiej, jest też cmentarz na wzgórzu. Ma osiem naturalnych gorących źródeł, które nie używają opału i liczne baseny z gorącą wodą. Meczet jest wielki i piękny, stoi przy placu targowym. Jego podłoga jest wyłożona żwirem, budynek stoi na kamiennych blokach". Wyjątkowo dowcipnie podróżnik opisuje mieszkańców: "Mówi się, że ludzie z Tiberias przez dwa miesiące tańczą, przez dwa miesiące obżerają się, przez dwa miesiące zabijają owady, przez dwa miesiące chodzą nago, przez dwa miesiące grają na piszczałkach i przez dwa miesiące tarzają się w błocie". Te oryginalne czynności wynikają ze specyfiki klimatu - obecności upału, dokuczliwych owadów i poopadowego błota. Za to źródła według al-Maqdisiego leczyły m.in. choroby skórne, poprzez trzydniowe moczenie "kuracjuszy" w gorącym źródle, a następnie zanurzenie w zimnym.
Po kilkusetletnim okresie prosperity XI wiek okazał się stuleciem katastrof. W 1024 wybuchł konflikt gubernatora sąsiedniej Jund Filastin Anushtakina z Beduinami, który zakończył się m.in. złupieniem Tyberiady - najwidoczniej dla Beduinów nie miały znaczenia granice dystryktów. Poza tym miasto aż dwukrotnie dotknęły silne trzęsienia ziemi - w 1033 i 1066. To drugie zniszczyło m.in. Meczet Jaśminowy, położony pod Mount Berenice. Wydaje się jednak, że odbudowa po pierwszym przebiegła bardzo sprawnie. Perski pielgrzym, poeta, podróżnik i filozof Nasiri Khusrau (Nasir Khusraw), który zwiedzał fatymidzką Syrię i opisywał podróż w dziele "Safarnama", zastał w roku 1047 (czyli akurat pomiędzy trzęsieniami) Tiberias jako" gród o mocnych murach, zaczynających się na brzegu jeziora i otaczających całe miasto za wyjątkiem granicy wodnej. [...] Ponieważ dno jeziora jest w tym miejscu skałą, liczne budynki wzniesiono w wodzie; zbudowano domy wypoczynkowe podtrzymywane przez marmurowe kolumny wynurzające się z wody. Jezioro obfituje w ryby [...] Meczet Piątkowy stoi w centrum miasta. Przy wejściu do niego znajduje się źródło, nad którym zbudowano gorącą łaźnię. Jego woda jest za gorąca, żeby się nią polewać i trzeba ją mieszać z zimną. [...] W zachodniej części miasta znajduje się meczet zwany Jaśminowym (Masjid al-Yasmin). Jest to piękny budynek, w jego części centralnej wznosi się platforma (dukkan), gdzie są umieszczone mihraby - nisze modlitewne. Dookoła rosną krzewy jaśminu, od których meczet wziął nazwę. [...] Na zachód od miasta wznosi się góra, na której zbudowano kamienny zamek".
Druga połowa XI wieku to okres osłabienia i rozdrobnienia kalifatu Fatymidów, z czego skorzystali rosnący w siłę Turcy Seldżuccy. W 1071 sułtan Wielkich Seldżuków Alp Arslan najechał tereny prowincji Syria w ramach wojny z Fatymidami, ale poza danymi o losach Jerozolimy trudno dokopać się do informacji o mniejszych ośrodkach miejskich. Seldżuccy władcy walczyli między sobą o wpływy i terytoria, więc trudno powiedzieć kto i ile razy nawiedzał Tyberiadę. Problemy z atakami Seldżuków, załamanie gospodarcze oraz konsekwencje trzęsienia ziemi w 1066 są wymieniane jako główne przyczyny tajemniczego wyludnienia Tiberias w ostatnich dekadach XI wieku. Zarówno dzielnice mieszkalne (stare w centrum i nowe na południu razem z Hammat), jak i budynki publiczne z Meczetem Piątkowym włącznie zostały opuszczone. Dane archeologiczne wskazują, że przenosiny były zaplanowane i zorganizowane - część domów została starannie zaplombowana, a cenne przedmioty ukryte, jakby właściciele zamierzali wrócić. Archeolodzy znaleźli mnóstwo prywatnych skrytek ze "skarbami" z tych lat, a datowanie monet pozwala dokładnie określić czas na koniec lat 1060.-początek 1070. Upadek miasta jest szokująco błyskawiczny, jeśli pamiętać opis Khusrawa kwitnącej Tyberiady w 1047.

(Główne źródła: Katia Cytryn-Silverman "The Umayyad Mosque of Tiberias" 2009, Katia Cytryn-Silverman "Tiberias, from Its Foundation to the End of the Early Islamic Period" 2016, Gideon Avni "The Byzantine-Islamic Transition in Palestine: An Archaeological Approach" 2014)

OKRES KRUCJAT I AJJUBIDZKI
To, co pozostało ze stolicy al-Urdunn - na wpół zrujnowane miasto duchów i mała osada w północnej części byłej Tiberias - zostało zajęte przez Godfreya de Bouillon pod koniec I Krucjaty w 1099, krótko po zdobyciu Jerozolimy. Teren wszedł w skład lenna nadanego jednemu z przywódców krucjaty, Normanowi Tancredowi de Hauteville, który wsławił się szturmem na Jerozolimę. W latach 1100-1101 i 1109-1112 Tancred nosił tytuł księcia Galilei. Później książętami byli m.in. członkowie rodów Falcomberques, Bures i Saint Omer.

Feudalne Księstwo Galilei (1099-1187, mapka po prawej: okres końcowy) było jednym z czterech najważniejszych organizmów wasalnych, które weszły w skład nowo utworzonego Królestwa Jerozolimy. Księstwo Galilei zwano czasem Księstwem Tyberiady, od nazwy stolicy. Tak, to malutkie osierocone osiedle znowu zostało stolicą! Tancred zbudował nowe mury obronne wokół znacznie mniejszego terenu (patrz mapka powyżej) wzmocnione okrągłymi wieżami oraz twierdzę. Dokładna lokalizacja twierdzy długo pozostawała zagadką dla archeologów. Do lat 1970. sądzono, że znajdowała się na północnym wzgórzu miasta, w rejonie XVIII-wiecznej fortecy tureckiej (ten błąd jest często powielany w internecie).

Wykopaliska przeprowadzone w 2003 w centrum dzisiejszego starego miasta (także w okolicy hoteli Leonardo Club i Plaza) ujawniły grube mury z bloków ciosowych oraz dobrze zachowaną bramę o wyraźnych cechach architektury krzyżowców. Zidentyfikowano je jako północną część fortecy o wymiarach 50x70 m., ukrytą pod późniejszą XVIII-wieczną dzielnicą żydowską. Także południowa część murów obronnych prawie zniknęła pod późniejszymi osmańskimi przeróbkami.
Księstwo Galilei pełniło w Królestwie Jerozolimskim ważną rolę strategiczną, ponieważ sąsiadowało z muzułmańskim Damaszkiem, skąd na początku XII wieku przychodziły regularne ataki wojsk tureckiego władcy Toghtekina (raz najeźdźcom udało się porwać samego księcia Galilei). Księstwo było także terenem przemarszów sił krzyżowców podczas wypraw do Transjordanii.
Od początku XII wieku swoją własność w Tiberias posiadał Zakon Szpitalników (inaczej zwany joannitami lub kawalerami maltańskimi). Wiadomo o "Domus Hospitalis" czyli szpitalu, kościele i placu. Podczas wykopalisk ratowniczych na wysokości parkingu koło Ogrodów Archeologicznych znaleziono specyficzne proste naczynia kojarzone z działalnością dobroczynną zakonu na terenie Królestwa Jerozolimskiego. 200 metrów na południe, już poza murami, odkryto pozostałości XII-wiecznej instalacji przemysłowej do produkcji cukru z trzciny cukrowej, który był istotnym towarem eksportowym z Królestwa Jerozolimskiego do Europy. Ponieważ zakon joannitów odpowiadał za dostawy cukru do Jerozolimy, zapewne ta "cukrownia" także należała do nich.
Ciekawostką jest rozbieżność informacji na temat kościołów zbudowanych we wczesnym okresie krucjat. Najczęściej pojawia się informacja o powstałych około roku 1100 kościele św. Piotra oraz katedrze dla biskupa sufragana podlegającego arcybiskupowi Nazaretu. Ten pierwszy - choć po licznych przeróbkach - przetrwał do dziś. Z katedry (o ile to była katedra) archeolodzy w 1981 odsłonili jedynie kolumny na dziedzińcu hotelu Leonardo Club (b. Jordan River), niestety hotel zamiast je wyeksponować, urządził tam plac zabaw dla dzieci. Poza tym nie sposób znaleźć o katedrze żadnych informacji, włącznie z jej patronem. Jedno źródło twierdzi nawet, że imię św. Piotra nosiła katedra, zaś drugi kościół był pierwotnie pw. św. Mikołaja. Rzeczywiście, św. Piotr jako patron jest niewątpliwie pierwszym i ważniejszym wyborem w miejscu kojarzonym z "cudownym połowem ryb", jaki zafundował Jezus rybakowi Piotrowi i jego kolegom.
Krzyżowcy wzmocnili nadwerężoną trzęsieniami ziemi strukturę Kościoła Kotwicy dodając zewnętrzne przypory, pogrubili mury i zbudowali dzwonnicę na prawo od wejścia. Jako kościół św. Jerzego został we wczesnym etapie krucjat (około 1109) powierzony przez arcybiskupa Nazaretu opactwu Matki Boskiej w Dolinie Jozafata. Darowiznę potwierdzili jeszcze trzej papieże w latach 1154-1255. Szkopuł w tym, że opactwo miało siedzibę w Jerozolimie, a kościół znajdował się na terenie biskupstwa Tyberiady. W 1178 opat i biskup podpisali porozumienie o płaceniu dziesięciny na rzecz biskupstwa i nieprzyjmowaniu na jego teren i nieudzielaniu sakramentów miejscowym. Czyli jakoś zupełnie nie po chrześcijańsku. Dowody archeologiczne wskazują na opuszczenie kościoła w końcu XII wieku i używanie go w XIII-XIV wiekach w celach mieszkalnych po wstawieniu dodatkowych ścian. Ostatecznie zburzyło go trzęsienie ziemi w XV wieku.
Według relacji żydowskiego podróżnika Benjamina z Tudeli zawartej w jego "Dzienniku z podróży" w latach 1170. w Tyberiadzie mieszkało 50 rodzin żydowskich, działała też synagoga.

W lipcu 1187 muzułmanie, a dokładnie rządzona przez sułtana Saladyna arabska dynastia Ajjubidów, po 90 latach odzyskali kontrolę nad Galileą. Książętami byli wówczas Eschiva de Bures i jej mąż Raymond III hrabia Trypolisu. Raymond konspirował z Saladynem, bo nie uznawał króla Jerozolimy Guya de Lusignan i rzekomo sam miał chrapkę na tron. W Tiberias stacjonował nawet arabski garnizon. Kiedy król wyruszył do Galilei zmusić Raymonda do posłuszeństwa, Saladyn najechał księstwo. Po przegranej przez krzyżowców bitwie pod Cresson Raymond ukorzył się i uznał króla, ale Saladyn miał to w nosie i zaczął oblegać Tyberiadę, kiedy Raymond przebywał w obozie królewskich wojsk. Eschiva wysłała mu wiadomość i armia krzyżowców ruszyła na odsiecz pomimo sprzeciwu Raymonda (!). Główna bitwa rozegrała się pod Hattin (10 km od miasta). Saladyn pokonał wojska krzyżowców i wziął do niewoli króla Guya de Lusignan, a Raymond uciekł do Tyru. Dzień później Saladyn przyjął kapitulację twierdzy i miasta Tiberias od Eschivy.

Obraz "Saladin and Guy de Lusignan after battle of Hattin in 1187" autorstwa Saida Tahseena (1954).

W 1190 nowy władca zdemontował strukturę obronną Tiberias. "Chronicon Thietmari" niemieckiego biskupa i kronikarza Thietmara z Merseburga z 1217 mówi, że "miasto w przeszłości miało biskupa i szlachetnego władcę zwanego lordem Tiberias. Było dobrze ufortyfikowane i sławne. Zniszczone przez Saracenów, obecnie jest zamieszkane przez nielicznych Saracenów i chrześcijan".
Podczas rządów muzułmańskich kościół św. Piotra został w 1187 przerobiony na meczet, a później na karawanseraj i stajnie. W maju 1202 potężne trzęsienie ziemi z epicentrum w południowo-zachodniej Syrii i magnitudzie ponad 7 objęło także Galileę. W 1204 w Tyberiadzie został pochowany Majmonides (Moses Ben-Maimon) - średniowieczny Żyd sefardyjski, teolog, filozof, lekarz (m.in. Saladyna), astronom, mistyk. Nie był mieszkańcem miasta, ale według legendy kiedy umierał, przywiązał się do osła i wyruszył do ziemi świętej, żeby tam umrzeć. Ciało znaleźli mieszkańcy Tiberias i pochowali w pięknym grobowcu. Faktycznie uczony umarł w Egipcie w 1204, zaś ciało zgodnie z jego wolą przewieziono do Tyberiady w celu pochowania. Dziś jego grobowiec przy ul. Ben Zakkai jest atrakcją pielgrzymkowo-turystyczną.
Arabski geograf i historyk Yaqut al-Hamawi pisał o Tiberias w latach 1220., że jest to małe miasto, długie i wąskie, ma gorące słone (?) źródła, na których zbudowano hammamy (łaźnie tureckie) nie potrzebujące opału.

Jeśli chodzi o przynależność Tyberiady między podbiciem przez ajjubidzkiego Saladyna w 1187 a początkiem okresu mameluckiego około 1265 - informacje są sprzeczne. Najczęściej twierdzi się, że podczas III Krucjaty (1189-1192) krzyżowcy odbili Tiberias i stracili ją dopiero na rzecz Bajbarsa, albo że miasto było od 1187 nieprzerwanie pod władzą muzułmańską. Ten ostatni wariant zawiera tablica informacyjna dla turystów "A Timeline of Tiberias" w Berko Parku. Wydaje się, że miasto wróciło do krzyżowców, ale później, podczas tzw. Krucjaty Baronów (1239-1241) prowadzonej przez króla Navarry Theobalda I. Podczas wyprawy podjęto skuteczne negocjacje z frakcją Ajjubidów rządzącą Damaszkiem, w rezultacie których w 1240 Królestwo Jerozolimy odzyskało samą Jerozolimę, a także większość Galilei z ważnymi zamkami krzyżowców, takimi jak Safed i Tiberias. Wkrótce potem miasto zostało ponownie ufortyfikowane przez księcia Galilei Odo de Montbéliarda.

Druga "transza" rządów chrześcijańskich w Tyberiadzie była krótka: 1240-1247. Siły drugiej ze skłóconych frakcji ajjubidzkich - tej rządzącej Egiptem - wsparte przez wynajętych Turków chorezmijskich oraz żołnierzy mameluckich, spotkały się z armią Franków i pokonały ją w bitwie pod Hiribyą w 1244, a w kolejnych latach Ajjubidzi odzyskali większość utraconych wcześniej terenów. W czerwcu 1247 siły Fakhra al-Din ibn al-Shaykh, dowódcy sułtana Egiptu Al-Kamila, zdobyły Tyberiadę, masakrując obrońców.

OKRES MAMELUCKI
W 1250 sułtanat mameluków zastąpił Ajjubidów jako władcy Egiptu i nowa potęga militarna, z Bajbarsem jako sułtanem od 1260. Bajbars toczył walki z państwem krzyżowców, podbijając ostatnie należące do nich miasta, w tym w 1266 twierdzę Safed, bliskiego (30 km.) sąsiada Tyberiady, przejmując całkowitą kontrolę nad Galileą.
Znaleziska archeologiczne pokazują, że w okresie mameluckim miasto straciło na wielkości i znaczeniu po urwaniu się regularnej komunikacji z nadmorską Akką, a zatem także dopływu towarów importowanych. Na lokalny charakter Tyberiady wskazuje przewaga ręcznie robionych naczyń miejscowego pochodzenia. Nie budowano nowych domów, jedynie modyfikowano już istniejące, w tym zbudowane przez krzyżowców, podnosząc poziom podłóg, dodając ściany działowe i zbiorniki na wodę.
W 1272 i 1283 zostały podpisane porozumienia między krzyżowcami a mameluckim sułtanem, które ostatecznie potwierdziły los Tyberiady. W rękach krzyżowców pozostała jedynie zachodnia Galilea, czyli pas nadmorski z Akką jako stolicą. W tym czasie miał miejsce odpływ chrześcijańskich mieszkańców z terenów zajętych przez mameluków do tych nadal kontrolowanych przez krzyżowców.
Z zapisków XIII-XV-wiecznych podróżników i pielgrzymów o Tiberias nie dowiadujemy się praktycznie niczego szczegółowego czy oryginalnego. Większość z nich wydaje się w ogóle nie docierać do miasta, powtarzają jedynie obiegowe opinie lub cytują poprzedników. Przykładem są dzienniki podróżne "Podróże Sir Johna Mandeville" z około 1322 roku, które opisują Tiberias jako leżącą nad "morzem Galilejskim, które choć nazywane morzem, nie jest morzem, lecz zbiornikiem słodkiej wody", samo zaś miasto "nie jest duże, ale ma dobre łaźnie". Poza tym narrator skupia się na znanych chrześcijańskich skojarzeniach: w mieście znajduje się stół, przy którym jadł Jezus z uczniami po zmartwychwstaniu, a obok niego wzgórze, na którym rozmnożył chleb i ryby.

William Brewyn z Canterbury napisał około roku 1470 przewodnik dla pielgrzymów po Ziemi Świętej, wymieniając mnóstwo szczegółowych lokalizacji - w tym "Tybiriadis" - nie postawiwszy nogi w Palestynie, a jedynie przepisując z wcześniejszych źródeł. Współczesny mu William Wey z Eton odwiedził ponoć Ziemię Świętą w latach 1458-1462, ale nie potrafił zapisać nazwy miasta w jednolity sposób, wahając się między: Tiberias, Tyberias, Tyberiadis, Tyberiade, Tybariade. Za to pozostawił kolorową mapę, znaną współcześnie jako "MS. Douce 389", która co prawda pokazuje Tiberias, ale zbyt daleko na południe i bez żadnego dokładniejszego opisu (wschód na górze).

W latach 1483-1484 artysta Erhard Reuwich z Utrechtu towarzyszył jako ilustrator kanonikowi Moguncji Bernhardowi von Breidenbachowi podczas pielgrzymki do Ziemi Świętej, opisanej następnie w książce "Peregrinatio in Terram Sanctam". Niestety termin "pielgrzymka do Ziemi Świętej" oznaczał wówczas wyłącznie przypłynięcie do Jaffy oraz wizytę w Jerozolimie i ewentualnie Bethlehem. Mapka po prawej jest wycinkiem wielkiej "Mapy Ziemi Świętej", która ilustruje książkę. Jednak wyobrażenie Tiberias, jak i innych miejsc, których kanonik i jego rysownik nie odwiedzili osobiście, jest mieszanką wyobraźni i ogólnie znanych faktów.

Ale na mapie Reuwicha miasto znajduje się chociaż po właściwej stronie jeziora. Mapa z dzieła "Prologus Arminensis in mappam Terrae Sanctae" z roku 1478 wydanego w Lubece przez Lucasa Brandisa de Schass pokazuje Tyberiadę na wschodnim brzegu Jeziora Galilejskiego. Mapa jest niecodzienna, pokazuje rozmieszczenie samych nazw geograficznych bez zwyczajowej grafiki. Wschód jest na górze "mapy". Wydana trzy lata wcześniej w "Rudimentum Novitiorum" bardziej tradycyjna wersja mapy wydaje się w ogóle nie zawierać Tiberias, w każdym razie szukałam jej bezskutecznie -> MAPA z 1475.

OKRES OSMAŃSKI I I WOJNA ŚWIATOWA

W latach 1516-1517 trwała wojna między egipskim sułtanatem mameluków a nową potęgą - anatolijskim imperium osmańskim sułtana Selima I. Selim podbił całkowicie mameluków, zagarniając wszystkie ich tereny, w tym Palestynę w 1516. Podbite tereny zostały włączone do imperialnego systemu administracji terytorialnej. Od 1549 Tiberias - a raczej Taberiye - była "stolicą" poddystryktu (kaza) w ramach dystryktu (sanjak) Akka należącego kolejno do prowincji (eyalet) Damaszek, eyalet Sydon, vilayet Syria i w końcu vilayet Beirut. Po prawej - późny podział administracyjny okolic Taberiye w 1899.

W 1. połowie XVI wieku Tyberiada była "spustoszona i w ruinie". Włoski rabin Moses Bassola podczas wizyty w 1522 zobaczył "zaledwie 10 czy 12 muzułmańskich gospodarstw", a cały teren był niebezpieczny do tego stopnia, że podróżnik musiał opłacić ochronę u gubernatora.
Około roku 1558 sułtan Sulejman Wspaniały (syn Selima I) przekazał miasto w dzierżawę za 1000 dukatów rocznie Gracii Nasi, bogatej i wpływowej Żydówce-marrance z Portugalii. Gracia Nasi powróciła do judaizmu i poświęciła się pomocy europejskim Żydom i marranom (ochrzczonym na siłę Żydom) prześladowanym przez inkwizycję, sułtan zaś bardzo sprzyjał żydowskiej migracji na teren Palestyny. Gracia Nasi utworzyła w Tiberias kolonię żydowską i zbudowała jesziwę (szkołę talmudyczną). Po jej śmierci w 1569 patronat nad miastem przejął jej bratanek i pomocnik, także były marran, polityk i bankier Joseph Nasi, zasłużony wobec sułtana Sulejmana, którego wsparł podczas walki o tron. Po otrzymaniu sułtańskiego firmanu Nasi odbudował mury obronne i próbował stworzyć niezależną materialnie osadę żydowską. Posadził drzewka morwy, planując rozwinięcie przemysłu jedwabniczego. Nie odniósł sukcesu i po jego śmierci w 1579 miasto ponownie popadło w zapomnienie i regularnie było celem najazdów plemion beduińskich, a jego żydowska społeczność nie przetrwała długo. W 1596 miasto liczyło 54 gospodarstwa, wszystkie muzułmańskie, a głównymi źródłami dochodu były uprawy zbóż i owoców, ryby, kozy oraz miód.
W latach 1624-1634 teren Galilei pozostawał pod bezpośrednią władzą Fakhra al-Dina II, druzyjskiego emira jednego z osmańskich wasali, Górnego Libanu. W 1658 wybuchły walki o władzę między różnymi frakcjami druzów, a dodatkowo w tym samym czasie Imperium Osmańskie przeprowadziło zmiany administracyjne, wydzielając z eyaletu Damaszku nowy eyalet Sydon, co druzowie potraktowali jako próbę przejęcia kontroli. W rezultacie walk na terenie Galilei Tyberiada i Safed zostały zniszczone w 1660. W dodatku w tym samym roku tereny te dotknęło też trzęsienie ziemi. Safed odbudował się szybko i przygarnął kolonię żydowską, a Tiberias znowu popadła w stagnację.

Ten stan dobrze oddają wykonane w latach 1680. ilustracje niderlandzkiego podróżnika i pisarza Cornelisa de Bruijna z książki "Reizen van Cornelis de Bruyn door de vermaardste Deelen van Klein Asia" wydanej w 1698. Tyberiada na rysunkach Bruijna wygląda jak opuszczona i wymarła.

Kolejną osobą, której Tyberiada dużo zawdzięcza, był Zahir al-Umar, buntowniczy, autonomiczny arabski władca Galilei (nominalnie nadal podległej Imperium Osmańskiemu) w latach 1730-1775. W początkach panowania Tyberiada była jego siedzibą i miasto otoczono nowymi murami obronnymi, zbudowanymi w dużej części na fundamentach pozostałych z czasów krzyżowców, na południu trochę na północ od nich (archeolodzy znaleźli fragment muru krzyżowców prostopadły do osmańskiego), na północy zaś obejmując wzgórze, na którym powstała dwupoziomowa cytadela z czterema narożnymi wieżami. Do jej budowy użyto kamieni bazaltowych z wcześniejszych budowli.

Łącznie mury miejskie były wzmocnione przez 21 wież, w tym cztery należące do cytadeli. W murach znajdowały się dwie bramy wejściowe: główna od zachodu i mniejsza od południa. Po lewej rycina z 1822: J.S. Buckingham "Travels in Palestine Through the Countries of Bashan and Gilead" z przebiegiem murów. Wieże nadal istniejące: T10 - wieża przy Ha-Banim, T16 - wieża przy Ha-Galil, T20 - wieża przy parkingu koło Ogrodów Archeologicznych, T21 - Krzywa Wieża. P1 - kościół św. Piotra. M1 - wg źródła* meczet Al-Omri, ale położenie pasuje bardziej do Al-Bahr.

Fortyfikacja miasta oraz podpisanie porozumienia z okolicznymi Beduinami zwiększyło bezpieczeństwo i zakończyło plagę napadów. W 1742-43 nowe fortyfikacje bardzo się przydały, by odeprzeć oblężenie miasta przez siły gubernatora Damaszku, który na polecenie sułtana miał odzyskać kontrolę nad Galileą. W 1768 status Zahira został oficjalnie uznany przez władze osmańskie, a jednym z przyznanych mu tytułów był emir Tyberiady. W późniejszych latach Zahir przeniósł swoją siedzibę na zachód Galilei, a w Tyberiadzie zostawił synów: Salibi al-Zahira, a po jego śmierci Ahmada Al-Zahira.
Około 1743 Zahir al-Umar zbudował dwa meczety, oba istnieją do dziś. Al-Omri, zwany Wielkim, w charakterystycznym stylu łączenia czarnych i białych bloków bazaltu, posiada białą kopułę i minaret. Al-Bahr czyli morski, miał pierwotnie specjalne wejście dla wiernych przybywających wodą. Oba działały do 1948, kiedy Brytyjczycy ewakuowali z miasta lokalnych muzułmanów.
Jesienią 1759 w ciągu miesiąca Tyberiadę nawiedziły dwa trzęsienia ziemi o magnitudzie 6.6 i 7.4. Pierwsze miało epicentrum zaledwie kilkadziesiąt kilometrów na północ od miasta. Uszkodzeniu uległy budynki i mury miejskie, a na jeziorze wystąpiła sejsza - fala stojąca.
Zahir al-Umar był tolerancyjny religijnie i zachęcał żydowską społeczność do powrotu do Tiberias, uważając, że ich obecność będzie napędzać rozwój miasta. Poważany rabin Chaim Abulafia przeprowadził się do miasta na zaproszenie Zahira w 1740 i był jedną z osób, które zapoczątkowały nowoczesną żydowską komunę. Powstało wtedy kilka synagog, m.in. istniejąca do dziś Etz Chaim (Abulafia) w 1742, posiadająca unikatową mikvę zasilaną wodą z jeziora. Dzielnica żydowska znajdowała się we wschodniej części miasta, wzdłuż brzegu jeziora. Posiadała własny mur wewnętrzny z bramą po stronie zachodniej (patrz plan poniżej).
Zahir al-Umar zmarł w 1775 i w tym samym roku osmański gubernator Sydonu Ahmad al-Jazzar Pasza odzyskał Galileę dla imperium. W 1831 sytuacja znowu się odwróciła i władzę w Galilei objęli Egipcjanie w osobie Ibrahima Paszy, utrzymując ją do 1840.

Szwajcarski podróżnik, geograf i orientalista John Lewis Burckhardt odwiedził Tiberias około 1811-12. W wydanym w 1822 dziele "Travels in Syria and the Holy Land" zamieścił plan miasta z objaśnieniami, m.in. a to główna brama zachodnia, b - cytadela, c - meczet Al-Omri, d - kościół św. Piotra, f - meczet Al-Bahr, g - nadbrzeżne kamienne budowle. Podróżnik źle policzył wieże i zaznaczył ich 25 zamiast 21, pominał też T1 znajdującą się przy brzegu na południe od T2*. Wieża znajdująca się w "zgięciu" muru na południe od głównego wejścia to wspomniana powyżej T10, której pozostałość stoi przy u. Ha-Banim.

W styczniu 1837 Tyberiadę dotknęło trzęsienie ziemi o magnitudzie 7.4 połączone z powodzią. Miasto mocno ucierpiało, zginęło 28 procent mieszkańców (około 600 osób), zniszczona została większość z 550 prywatnych budynków, zawalił się minaret meczetu Al-Omri, uszkodzeniu uległa też położona w najwyższym punkcie cytadela, a także spora część murów obronnych.

Po lewej litografia na podstawie szkicu wykonanego w 1839 przez szkockiego malarza Davida Robertsa, pokazująca miasto od południowego zachodu, pochodząca z travelogu "The Holy Land, Syria, Idumea, Arabia, Egypt, and Nubia". Po prawej - wykonane z podobnego miejsca zdjęcie Francisa Fritha z 1862. Na obu obrazach widać ruiny budowli ze sklepionymi pomieszczeniami, które pojawiają się jeszcze na dużo późniejszych zdjęciach.

Na dalszym planie obu ilustracji widać też meczet Al-Omri bez kopuły, budowlę z kopułą (synagoga?) i kościół św. Piotra, wieżę T1 w wodzie, na najdalszym planie sarayę i cytadelę. Saraya czyli rezydencja osmańskiego gubernatora jest bardzo tajemniczą budowlą - nie sposób znaleźć informacji o dacie jej powstania. Opis na samym budynku precyzuje funkcję i szczegóły: gubernator rezydował na piętrze, na parterze było więzienie, a w mniejszym budynku - konie pocztowe. Co prawda Burckhardt w 1811 wymienia na planie sarayę, ale obecnie jest to interpretowane jako cytadela*. Za to na obrazach Robertsa w 1839 saraya jest już obecna, wygląda więc na to, że zbudowano ją na początku XIX wieku.
* Dane i ilustracje według: Motti Zohar "Damage patterns of earthquakes in Israel and its vicinity: Evaluation according to the historical sources", 2016.

Po lewej - drugi obraz Davida Robertsa z 1839, szerszy plan od południa, obejmujący mury. Po prawej - grawiura Lemaitre i Gaucherela w dziele żydowskiego orientalisty Salomona Munka "Palestine, Description Géographique, Historique et Archéologique" z 1841. Na każdym zniszczenia murów i cytadeli wyglądają trochę inaczej.

Franciszkanie, sprawujący Kustodię Ziemi Świętej, odwiedzali Tyberiadę już od XVI wieku i w dniu św. Piotra modlili się w kościele pod jego wezwaniem, płacąc za dostęp do niego władzom muzułmańskim. Około 1641 otrzymali pierwszy firman dający szerszy dostęp do świątyni, a w 1697 kolejny, zwalniający z opłat zakonników i pielgrzymów. W 1847 franciszkanie praktycznie wykupili kościół i zaczęła się jego odnowa oraz budowa sąsiadującego z nim od południa klasztoru św. Piotra. W 1870 kościół otrzymał dzisiejszy kształt, z neoklasycystyczną fasadą i apsydą przypominającą wewnętrznym kształtem dziób łodzi. W 1903 po jego północnej stronie zbudowano schronisko dla pielgrzymów, istniejące do dziś jako dom pielgrzyma Casa Nova.

William Francis Lynch, oficer marynarki amerykańskiej, odwiedził Palestynę w 1848, prowadząc pomiary hydrograficzne, opisane w "Narrative Of The United States' Expedition To The River Jordan And The Dead Sea" (1849), a także rysując to, co widział. Po lewej widok Tyberiady od strony cytadeli: wieża T1, dalej kościół św. Piotra, nowy klasztor (?) i synagoga Etz Chaim, po prawej meczet Al-Omri.

W 1837 (po trzęsieniu ziemi) na terenie przylegającym do muru południowego, koło (już wtedy) Krzywej Wieży, zbudowano grekoprawosławny klasztor 12 Apostołów, podlegający pod patriarchat w Jerozolimie. Według opisu klasztor postawiono "na starożytnych ruinach", według żydowskiej tradycji w miejscu XVI-wiecznej synagogi HaShalah, z którą był związany w ostatnich latach życia rabin Isaiah Halevi Horowitz zwany HaShalah HaKadosh.
W 1850 powstał pierwszy hotel Tyberiady o nazwie Haifa (panował wtedy zwyczaj nadawania hotelom nazw miast). Został zbudowany z bloków bazaltowych z charakterystycznymi dla stylu osmańskiego łukami, na nabrzeżu w północnej części miasta.
W 1879 szef rosyjskiej misji prawosławnej w Jerozolimie, archimandryta Antonin Kapustin, zakupił działkę ziemi w Tiberias, na której zbudowano schronisko dla pielgrzymów znane jako Dom ze Sklepieniami. Bazaltowa budowla przy nabrzeżu (deptak Yigal Alon) istnieje i działa do dziś jako pensjonat dla pielgrzymów Pilgrims' Residence nadal prowadzony przez rosyjską misję w Jerozolimie.

W 1884 do Tyberiady przybył David Watt Torrance, szkocki lekarz i pastor, jako szef misji Kościoła Szkocji. W 1894 w północnej części miasta niedaleko murów zbudowano szkocki szpital misyjny, który przyjmował pacjentów wszystkich ras i religii. Budynki do dziś stanowią własność Kościoła Szkocji, choć pełnią inną funkcję (hotelu). Na pocztówce cały kompleks szkockiej misji przed 1930: szpital, dom Torrence'a i kwatera misjonarzy.

W połowie XIX wieku zaczęła się przyspieszona migracja Żydów do Tyberiady. Statystyki mówią, że w 1842 Żydzi stanowili 1/3 z 4000 populacji, w 1850 w mieście działały trzy synagogi i mieszkało 180 rodzin żydowskich, w 1901 Żydów było 2000 na 3600 mieszkańców, a w 1912 na 6500 mieszkańców było 4500 Żydów i 1600 muzułmanów. Wśród żydowskich przybyszów było dużo uczonych rabinów, co podniosło status miasta. Od 1740 Tyberiada była z tego powodu uważana za czwarte święte miasto judaizmu (obok Jerozolimy, Safedu i Hebronu). Według żydowskiej legendy powracający Mesjasz ma wyjść z jeziora właśnie w Tyberiadzie i stamtąd pójść do Safed, by zasiąść na tronie na najwyższej górze Galilei. Według Kabały przypisującej każdemu z czterech miast odpowiedni żywioł, Tiberias jest oczywiście Wodą.
W 1905 trasę kolejową linii Jezreel Valley Haifa - Beit She'an przedłużono do miasta Samakh nad południowym brzegiem jeziora Galilejskiego. Czas jazdy wynosił 2 godz. 40 min. Pomiędzy Samakh a Tyberiadą kursowały promy pasażerskie z nabrzeża zbudowanego w pobliżu stacji - tym sposobem miasto zyskało szybkie, nowoczesne połączenie z Haifą. Kolej stała się najpopularniejszym sposobem podróżowania grup pielgrzymów organizowanych przez biuro podróży Thomas Cook - z pociągu przesiadano się na parowiec obwożący po świętych miejscach związanych z jeziorem. Od 1912 w pociągach funkcjonowały wagony pierwszej i drugiej klasy.
Imperium Osmańskie wzięło udział w I wojnie światowej po stronie państw centralnych. Podczas brytyjskiej kampanii synajsko-palestyńskiej w 1917 działania wojenne objęły teren Palestyny. Tyberiada została zajęta przez wojska Ententy dopiero podczas ostatnich miesięcy kampanii, 25 września 1918. Jednostki dwóch lekkich brygad konnych Australijskiej Dywizji Konnej zajęły miasto po spacyfikowaniu turecko-niemieckiego garnizonu.

MANDATOWA PALESTYNA
31 października 1918 Imperium Osmańskie skapitulowało. 29 września 1923 ostatecznie wszedł w życie Mandat Palestyny i Transjordanii oddający Palestynę pod administrację Wielkiej Brytanii jako terytorium mandatowe. Teren Palestyny podzielono na dystrykty. Do roku 1920 funkcjonowały rządy wojskowe i Tyberiada stanowiła osobny dystrykt, potem wprowadzono administrację cywilną i od września 1920 stworzono dystrykt Galilei. Kolejne zmiany wprowadziły dystrykt Północny z Tiberias jako poddystryktem, w 1939 przywrócono dystrykt Galilei, który utrzymał się do końca Mandatu. Statystyki na rok 1945 wymieniały w Tyberiadzie miejskiej 4540 muzułmanów, 6000 Żydów, 760 chrześcijan i 10 "pozostałych".

Na początku XX wieku Tyberiada osiągnęła granicę "wyporności" i w 1911 zbudowano pierwsze trzy domy tuż poza murami. W latach 1912-1914 powstała Shekhunat Ahvah - pierwsza żydowska kolonia poza obrębem murów.

Kilka lat później miasto zostało po raz pierwszy sfotografowane z powietrza, przez członków jerozolimskiej kolonii amerykańskiej. Dwa zdjęcia po lewej zrobili właśnie oni - w 1917 i dla porównania w 1937, trzecie jest autorstwa Zoltana Klugera, także z 1937. Na pierwszym widać nieliczne budynki poza murami, dwadzieścia lat później miasto ostatecznie "wylało się" poza mury. Zdjęcia pokazują też różnicę w wyglądzie nabrzeża, które w 1937 zostało umocnione. Zdjęcie z 1917 jest niewyraźne, ale wydaje mi się, że jeszcze widać na nim nadbrzeżną ruinę z resztkami sklepionych pomieszczeń (na prawo od muru klasztoru 12 Apostołów), w 1937 jest w tym miejscu pusty placyk.
W 1920 Gedud Ha-Avodah, pierwsza ogólnopalestyńska komuna robotników żydowskich, bazująca na idei komun Tołstoja, przystąpiła do budowy drogi Tyberiada-Tabgha i osiedliła się w pobliżu miasta (droga Tyberiada-Samakh także powstała po wojnie, ale nie znalazłam informacji, kto ją budował). W tym samym roku założono Kiryat Shemu'el - nową dzielnicę żydowską na zboczu powyżej i na północ od starego miasta. Żydzi przejęli też gorące źródła i zaczęli tworzyć podwaliny pod uzdrowiskowo-rekreacyjne atrakcje miasta (w 1929 zbudowano pierwsze nowoczesne spa). W 1922 w Tiberias mieszkało 4400 Żydów przy populacji 6950, w 1944 - 6000 Żydów na 11300 mieszkańców. Pozostałą część populacji stanowili głównie muzułmanie.

Zdjęcie wykonane przez fotografa Erica Matsona z jerozolimskiej kolonii amerykańskiej w 1937, zrobione najprawdopodobniej z okien hotelu Tiberias, który znajdował się w miejscu, które obecnie zajmuje pomnik działa (zbieg Ha-Galil i Ha-Yarden). Po lewej widać pozostałości wieży T10 (obecnie na Ha-Banim), centralnie - narożnik murów (obecnie pomiędzy Ha-Banim a Ha-Galil), budynek z arkadami (oryginalny lub odtworzony) obecnie mieści m.in. restaurację Humus Eliyahu, w której jedliśmy obiad.

Po lewej zdjęcie wykonane przez tego samego fotografa, pokazujące trzy budynki szkockiej misji (po prawej), kościół św. Andrzeja należący do Kościoła Szkocji zbudowany w 1930 i hotel Haifa z 1850. Po prawej - ten sam autor i te same budynki w szerszym otoczeniu, zdjęcie z powietrza, zrobione w 1937.

Teren wygląda normalnie, pomimo katastrof, które nawiedziły Tiberias na początku XX wieku. W lipcu 1927 miało miejsce trzęsienie ziemi o magnitudzie 7.5 z epicentrum w okolicy Jerycha, podczas którego Tyberiada ucierpiała bardzo poważnie. W 1934 miasto dotknęła powódź błyskawiczna. Burza spowodowała zalanie terenu wodą deszczową, a dodatkowo za przyczyną wiatru wschodniego wody jeziora zatopiły miasto. Były dziesiątki ofiar. Katastrofę spotęgował fakt, że zbocze góry było niezalesione i woda niosła swobodnie w dół wszystko, co zagarnęła po drodze, a miasto, włącznie z samym brzegiem jeziora, było wówczas ściśle zabudowane.

Nastrojowa pocztówka opisana "Tyberiada w świetle księżyca", która wnosi pewne zamieszanie - Casa Nova (po prawej) i kościół św. Andrzeja (centralnie) pozwalają określić czas zrobienia zdjęcia na po 1930, jednak na prawo od kościoła brak budynku hotelu Haifa (por. zdjęcia powyżej). Hotel ten został w 1925 odnowiony i powiększony. W 1946 odwiedziła go słynna egipska śpiewaczka Umm Kulthum, znana jako Gwiazda Wschodu. Po jej wizycie hotel zmienił nazwę na Shirat Hayam ("wschodnia gwiazda").

Rysunek poniżej pokazuje porównanie przebiegu murów miejskich w okresie bizantyńskim (prawy) i osmańskim (lewy). W części osmańskiej widać dokładną linię murów razem z 21 wieżami oraz najważniejsze budowle. Przebieg ulic praktycznie pokrywa się z obecnym.

Po powodzi w 1934 Brytyjczycy zabronili budować przy samym brzegu, a na zboczu góry dla wzmocnienia stoku posadzili las zwany Lasem Szwajcarskim o 5 km długości. Wykopali także kanał odpływowy Wadi Ghazal umożliwiający bezpieczny spływ wody deszczowej z góry i w 1937 zbudowali umocnione nabrzeże (zdjęcie po prawej). Dziś znajduje się tam promenada z mariną i restauracjami.

Od 1937 Tyberiada miała połączenie lotnicze - brytyjskie linie Imperial Airways używały latających łodzi Short Empire, by dostarczać do miasta pasażerów i pocztę. Eric Matson podczas wizyty w Tyberiadzie w 1937 sfotografował oczekiwanie na pierwszy samolot, a także dwie maszyny:

G-ADVD i G-ADVE. Samoloty zabierały pasażerów z plaży Lido w północnej części miasta.
W 1943 miało miejsce ostatnie jak dotąd solidne trzęsienie ziemi. Miało magnitudę 7, ale trudno znaleźć informacje o zniszczeniach, prawdopodobnie ze względu na toczącą się wojnę.
W 1945 kościołowi św. Piotra przybył polski akcent na dziedzińcu: Ołtarz Ojczyzny - kapliczko-pomnik z płaskorzeźbą Matki Boskiej Częstochowskiej otoczoną przez herby polskich miast, sylwetki dzieci, rycerzy i żołnierzy. Postawiony przez żołnierzy 2. Korpusu Polskiego gen. Władysława Andersa na pamiątkę stacjonowania w Casa Nova w 1943, zaprojektowany i wykonany przez por. Tadeusza Zielińskiego.
W latach 1929 i 1936-39 w mieście wybuchały zamieszki arabskie skierowane przeciw lokalnym Żydom, z ofiarami śmiertelnymi (głównie podczas masakry w Kiryat Shemu'el w październiku 1938). Mimo to generalne stosunki między tymi społecznościami były uważane za znośne i w chwili wybuchu wojny o niepodległość w listopadzie 1947 istniał między nimi nieoficjalny rozejm, złamany dopiero w kwietniu 1948, kiedy Arabowie zaatakowali historyczną dzielnicę żydowską przy nabrzeżu. Po zwycięskim kontrataku sił Hagany wszyscy muzułmańscy mieszkańcy zostali 19 kwietnia 1948 ewakuowani przez Brytyjczyków, czyniąc Tyberiadę pierwszym "wyzwolonym" miastem tworzącego się państwa Izraela, które z ośrodka o mieszanej populacji stało się czysto żydowskie, z 4 tysiącami mieszkańców. Upamiętnia to pomnik z działem na postumencie, stojący u zbiegu Ha-Yarden i Ha-Galil.

WSPÓŁCZESNOŚĆ - PAŃSTWO IZRAELA
Według "Podziału Mandatu Palestyny na dwa państwa: żydowskie i arabskie" z 1947 Tyberiada znalazła się w części żydowskiej, mimo że przed kwietniem 1948 prawie połowę mieszkańców stanowili muzułmanie (6 tysięcy, 47,5 procenta). Już jesienią 1948 zaczęło się wyburzanie starych budynków z myślą o nowoczesnym rozplanowaniu miasta.
W grudniu 1948 miasto odwiedził premier Izraela David Ben-Gurion i spotkał się z ambasadorem USA, który wręczył mu ultimatum żądające opuszczenia przez wojska izraelskie półwyspu Synaj. Ben-Gurion odmówił, ale Tyberiada dostała swoje pięć minut sławy.
W 1949 na zboczu góry powyżej dzielnicy żydowskiej Kiryat Shemu'el stworzono obóz przejściowy dla imigrantów przybywających z Europy, Afryki i krajów arabskich. Było ich tak wielu, że w 1952 liczba mieszkańców wynosiła 16200 (w ciągu 4 lat wzrosła czterokrotnie). Powstająca od 1952 Górna Tyberiada skupiała się wokół istniejącego wcześniej szpitala w nowej dzielnicy Poriah, gdzie powstawały nowe osiedla dla oczekujących w obozie przejściowym. Obóz opróżnił się ostatecznie dopiero na początku lat 1960. W tym czasie Kiryat Shemu'el rozrosła się w górę i zlała z Poriah. Populacja miasta nadal szybko rosła - 20800 w 1960, 23600 w 1968, 35900 w połowie lat 90., do 39800 w 2002 przy powierzchni miasta 10 km2. Dzisiejsza Tyberiada ma powierzchnię niewiele większą - prawie 11 tysięcy km2 i około 45 tysięcy mieszkańców (dane na 2019).
Po powszechnym burzeniu budowli osmańskich w latach 1950. (w wielu przypadkach odkrywano pod nimi starsze ruiny), w latach 1970. rozpoczął się boom budowlany i turystyczny - powstawały hotele (głównie w nowych dzielnicach na "średnim poziomie"), lasy i parki na zboczach. W ostatnich dekadach hotele i towarzyszące im parkingi zaczęły powstawać także na terenie starego miasta, za każdym razem budowę poprzedzały wykopaliska ratownicze, odkrywające niejednokrotnie wartościowe znaleziska, co jednak nie miało znaczenia - hotel i tak budowano. Dziś Tyberiada żyje z międzynarodowej turystyki. Turystom religijnym czyli współczesnym pielgrzymom oferuje dedykowane pensjonaty prowadzone przez wspólnoty różnych wyznań i tematyczne trasy zwiedzania. Innym - plaże, przejażdżki łodzią (w tym tzw. łodzią Jezusa, jedną z drewnianych łodzi zbudowanych na wzór starożytnej łodzi z I wieku odkrytej w mule jeziora w 1986), gorące źródła, dyskoteki, restauracje regionalne. Jak niejednokrotnie podkreślam i ubolewam w części poświęconej zwiedzaniu - zabytki architektury są zaniedbywane i ignorowane.
Budynki, które przetrwały demolkę początków państwa to głównie obiekty religijne. Oczywiście grobowce słynnych rabinów, cmentarz żydowski i synagogi, choć te historyczne nie wyglądają na zdjęciach na specjalnie odrestaurowane. Kościół św. Andrzeja należący do Kościoła Szkocji oraz szpital i dwa pozostałe budynki szkockiej misji, w których po 1948 mieścił się szpital położniczy, od 1959 pensjonat, a od 2004 hotel Scots Hotel. Zachowały się także w oryginalnej funkcji hotel Shirat Hayam (ex Haifa) oraz domy pielgrzyma Casa Nova (katolicki) i Pilgrims' Residence (prawosławny). Misja rosyjska wzbogaciła się o nową własność - cerkiew św. Marii Magdaleny zbudowaną w 1962, także położoną nad brzegiem, przy drodze wylotowej na północ.
Kilka zachowanych budowli osmańskich to głównie ruiny - cytadela, saraya i dwa meczety, nieczynne od 1948. Al-Omri stoi na dziedzińcu współczesnego centrum handlowego i wygląda z roku na rok coraz gorzej. Kiedy muzułmanie opuszczali miasto w 1948, rodzina Al-Zaydani (spadkobiercy Zahira?) przeniosła się do Nazaretu i jakiś czas temu wystąpiła do władz Tyberiady o pozwolenie na odnowienie meczetu. Dostali odmowę i obietnicę - dotąd niezrealizowaną - przeprowadzenia renowacji przez miasto. Meczet Al-Bahr został zamieniony w bar i po protestach społeczności muzułmańskiej w roku 2000 podpisano porozumienie z władzami miejskimi o zachowaniu status quo, które zostało nieomal złamane w 2019, kiedy media obiegła informacja, że władze chcą urządzić w meczecie muzeum.
Od wojny sześciodniowej w 1967 część wzgórz Golan widoczna z tyberiadzkiego brzegu jeziora znajduje się pod władzą (lub okupacją, zależnie od punktu widzenia) Izraela, do 1981 była to władza wojskowa, później już zwykłe przyłączenie terenu w granice państwa. Powstały tam osiedla żydowskie, a miejscowości po wschodniej stronie jeziora włączono do programów turystycznego zwiedzania.
W lipcu i sierpniu 2006 podczas drugiej wojny libańskiej na kompletnie nieprzygotowane i położone daleko od granicy z Libanem miasto wielokrotnie spadły rakiety Hezbollahu, powodując ofiary w ludziach i zniszczenia wielu budynków. Po wojnie do kasy miejskiej wpłynęły od państwa spore środki w ramach Programu Wzmocnienia Północy. Trudno orzec jak burmistrz zrozumiał potrzebę wzmocnienia miasta, że postanowił za te pieniądze stworzyć niesławny Park (nie-)Archeologiczny Berko, otwarty w 2008.
Najnowsza informacja dotycząca rozwoju miasta - podobno około 2023 (artykuł z 2016 mówi o 7 latach) Tyberiada ma zyskać połączenie kolejowe poprzez pociągnięcie z Afuli odgałęzienia odtworzonej trasy Haifa - Beit She'an. Poza komunikacją z Haifą na trasie mają także kursować ekspresowe pociągi z Tel Avivu i lotniska Ben-Guriona. Obiecuję sobie, że na pewno skorzystam :)