Wielka i dostojna Jerozolima dzieli zdecydowaną część historii z malutką Jaffą. Jej początki także giną "w pomroce dziejów", a późniejsze czasy są pełne przemocy. Wikipedia twierdzi, że Jerozolima była zburzona przynajmniej dwukrotnie, 23 razy przeżyła oblężenie, 44 razy była zdobywana i odzyskiwana, 52 razy atakowana. Niewątpliwie jej szczegółowa historia jest łatwiejsza do odtworzenia i prześledzenia, na pewno Jerozolima częściej niż Jaffa była wymieniana w pisemnych dokumentach, które dotrwały do naszych czasów. Z drugiej strony - trudno odsiać biblijne legendy od faktów historycznych, skoro te pierwsze nie tylko przeważają w czasach najdawniejszych, ale i bardzo mocno okopały się nawet w świadomości ateistów.

EPOKA MIEDZI I EPOKA BRĄZU (OKRES EGIPSKI)
W szeroko rozumianej epoce miedzi, około 7000-6000 pne, przy źródle Gihon w dolinie Cedron zatrzymywali się pasterze. Nieco później, w 4500-3500 pne, wizyty stały się na tyle regularne, że pozostawiły krzemienne i ceramiczne artefakty dla dzisiejszych archeologów. W 3000-2800 pne nad źródłem, na położonym na południe od góry Moria wzgórzu Ophel pojawiła się mała wioska zamieszkała przez plemiona kanaańskie. Wykopaliska stwierdziły istnienie murów obronnych od wschodu, broniących źródła wody i wzniesionych około XVII w. pne. W połowie XVI w. pne kraina Kanaan została podbita przez Nowe Państwo Egiptu i powiększające się miasteczko stało się rządzoną przez lokalnych władców stolicą wasalnego państwa-miasta, mając pod swoją władzą okoliczne wioski. W mieście stacjonował nieduży egipski garnizon. Jednym z władców był Abdi-Heba, którego imię uwieczniły Listy z Tell al-Amarna (XIV wiek, ok. 1330 pne) dzięki jego oficjalnej korespondencji prowadzonej z egipskimi zwierzchnikami. Listy z Tell el-Amarna określają miasto jako Urusalim (ú-ru-sa-lim) lub Beth-Shalem. Jest to jedna z najwcześniejszych pisemnych wzmianek o Jerozolimie, poprzedzają ją tylko tzw. Teksty Złorzeczące (XIX w. pne), egipskie gliniane skorupy m.in. z nazwami geograficznymi, wymieniające miejscowość Rušalimum.

BIBLIJNE POCZĄTKI IZRAELA
Źródła biblijne wymieniają położoną w podobnej lokalizacji osadę o nazwie Jebus, Jebuzytami nazywają także kanaańskie plemię zamieszkujące ten teren około XI wieku pne. Źródła niebiblijne podważają utożsamianie Jebus z Jerozolimą na podstawie faktu, że nazwa ta (tak jak i plemię Jebuzytów) pojawia się wyłącznie w Biblii. Tym niemniej tereny te według Starego Testamentu zostały "obiecane" migrującemu z Egiptu ludowi Izraela. Faktycznie mieszkały już wówczas w Kanaan plemiona Hebrajczyków, a że władza egipska była już tam bardzo słaba, nowi przybysze zaczęli rosnąć w siłę i tworzyć większe struktury, aż doszli do królestwa. Jednak dopiero drugi król, Dawid, zdobył wzgórze Ophel wraz z twierdzą, uczynił miasto swoją stolicą i tak zapoczątkował karierę Jerozolimy. Zdobycie biblijnego Jebus miało miejsce około roku 1010 pne. Nowa stolica otrzymała nazwę Miasta Dawida. Jest prawdopodobne, że wybór akurat tego miejsca na stolicę wiąże się z jego wcześniejszą przynależnością do pokolenia Beniamina (BT Jozue 18:16 wymienia wśród granic "zbocze góry Jebusytów"), które w tym czasie praktycznie już nie istniało, zlewając się z pokoleniem Judy.

W ujęciu biblijnym wyglądało to tak: "I wyruszył Dawid z całym Izraelem na Jerozolimę, zwaną Jebus; mieszkańcami tamtejszego kraju byli Jebusyci. [...] Dawid jednak zdobył twierdzę Syjon [...] Dawid zamieszkał w twierdzy, dlatego nazwano ją Miastem Dawidowym. Zbudował potem miasto dokoła, tak Millo, jak i otoczenie" (BT 1 Księga Kronik 11:4-8). Syjonem nazywa się tu Ophel, w północnej części którego znajdowała się najstarsza twierdza (Millo oznacza twierdzę lub wał obronny). Po rozbudowie miasta na północ w czasach Salomona Syjonem zaczęto nazywać całe wzniesienie razem z większą Morią, a w końcu słowo to stało się synonimem całej Jerozolimy. W latach 1920-1980 archeolodzy odkryli na zachodnim zboczu doliny Cedron pochodzące z 1200-1000 pne mury oraz kamienne schodkowe struktury z 1000-900 pne, i utożsamiają je z pozostałościami pierwszej twierdzy "Jebuzytów" i Miasta Dawida (foto i foto z 2011). Niezależnie od interpretacji są to na pewno najstarsze pozostałości struktury miejskiej i jest paradoksem, że obecnie teren ten leży poza murami starego miasta i często poza obszarem zainteresowania turystów.

Miasto Dawida stało się nie tylko administracyjną stolicą królestwa, ale także początkującym ośrodkiem kultu religijnego, kiedy król Dawid sprowadził do niego Arkę Przymierza (biblijną skrzynię z tablicami Dekalogu), dotychczas przechowywaną w przenośnej świątyni w Szilo. Po prawej ilustracja z XIII-wiecznej Biblii Morgana pokazuje Dawida wnoszącego Arkę do Jerozolimy. Jako miejsce przechowywania Arki Przymierza, miasto stało się święte. Według Starego Testamentu córka faraona będąca żoną Salomona musiała z tego powodu mieszkać w pałacu poza miastem. Dawid był także pomysłodawcą świątyni, zbudowanej przez jego syna i następcę Salomona.

Świątynia Salomona, nazywana obecnie Pierwszą Świątynią (po lewej plan według Biblii, wraz z wymiarami), to przedsięwzięcie, które unieśmiertelniło króla Salomona, ostatniego władcę Zjednoczonego królestwa Izraela i Judy. Została zbudowana na górze Moria (obecnie znanej jako Wzgórze Świątynne) w latach 966-959 pne. Sfinansowały ją zarówno łupy wojenne Dawida, dary od innych władców, jak i wymuszone ofiary od mieszkańców. Fundamenty tworzyły wielkie kamienne bloki z najlepszych kamieniołomów, a drewno cedrowe zamówiono w Tyrze. Koszty budowy prawie zrujnowały Salomona, ponoć za drewno musiał zapłacić miastami. Robotnikami byli, także przymusowo, mieszkańcy królestwa, nadzorowani przez królewskich urzędników.

Obrazek po prawej nie ma wartości historycznej, to współczesna artystyczna wizja, pasująca do biblijnych opisów. Uwagę zwraca umieszczony przed świątynią zbiornik z wodą służącą do rytuału oczyszczenia, umieszczony na grzbietach 12 wołów. Świątynia była duża jak na swoje czasy, ale dziś nie zachwyciłaby wymiarami - jest dwukrotnie krótsza od gdańskiej Bazyliki Mariackiej (długość sufitu wynosiła 55 m. przy 16 m. szerokości). Najważniejszym pomieszczeniem świątyni było wewnętrzne sanktuarium, w którym przechowywano Arkę Przymierza wraz z cenną zawartością. Ściany sanktuarium, ołtarz i wnętrze świątyni były wyłożone złotem - nic dziwnego, że Salomon zbankrutował.

Z X wieku pne pozostały znaleziska archeologiczne, które podobnie jak "Miasto Dawida" są położone poza nowszymi murami starego miasta, na terenie bezpośrednio sąsiadującym z południową ścianą Wzgórza Świątynnego (foto z 2011). Zgodnie z Biblią Salomon zbudował swój pałac na północ od Miasta Dawida, czyli już przy zboczu Morii. Odkopano fragmenty murów z około 950 pne, wartowni i wieży. Trochę mało jak na legendarnego władcę, który rzekomo upamiętnił się licznymi i wybitnymi osiągnięciami budowlanymi. Drobniejsze znaleziska (kamienne odważniki, ceramika i kości zwierzęce) z okresu utożsamianego z biblijną Pierwszą Świątynią dotyczą zarówno badań na samym Wzgórzu Świątynnym, jak i w Dolinie Cedron, dokąd zrzucono ziemię ze Wzgórza podczas budowy meczetu al-Marwani. Nie istnieją archeologiczne dowody na istnienie samej świątyni.
Po rozpadzie biblijnego Zjednoczonego królestwa na północne królestwo Izraela i południowe Judy (około 930 pne) Jerozolima stała się stolicą nowego państwa. Istnienie królestwa Judy, w odróżnieniu od poprzednika, znajduje potwierdzenie w źródłach pozabiblijnych, w tym wykopaliskach. Naukowcy uznają, że przed VIII wiekiem pne królestwo Judy sprowadzało się do plemiennego terytorium obejmującego Jerozolimę i okoliczne tereny. Państwo było wówczas słabo zaludnione i miało zdecydowanie wiejski charakter z kiepskimi gruntami uprawnymi. Wieki X, IX i VIII pne były dla Jerozolimy niespokojne - miasto atakowali, demolowali i rabowali Egipcjanie, Filistyni, Aramejczycy, Arabowie, Etiopczycy oraz sąsiedzi z północnego królestwa Izraela. Według Biblii za panowania króla Ezechiasza został przeprowadzony kanał wodny od źródła Gihon do Miasta Dawida, mający zapewnić wyłączny dostęp do wody ze źródła podczas spodziewanego oblężenia Asyryjczyków. Jednak dane z wykopalisk wskazują na starszy wiek sadzawki Siloam - wczesny VIII, a nawet późny IX wiek pne.

OKRES ASYRYJSKI
Od około 733 pne Juda stała się wasalem Asyrii pod panowaniem Tiglatha Pilesera III. Królowie Judy nie wykazywali się posłuszeństwem wobec nowych władców i podnosili bunty. W roku 712 pne asyryjski król Sennacherib podczas swojej trzeciej kampanii zamierzał zdobyć Jerozolimę w odpowiedzi na zapędy terytorialne i knowania judejskiego Ezechiasza, a także jego odmowę płacenia daniny. We wspomnianym w części jaffańskiej graniastosłupie Kronik Sennacheriba król chwali się obleganiem Jerozolimy. Opisuje jak zdobył 46 miast Judy, zaś samego krnąbrnego Ezechiasza "zamknął w jego królewskim mieście Jerozolimie jak ptaka w klatce", po czym - wraca do opisu zajęcia innych miast. Wydaje się, że miasta nie zdobył, a dla Ezechiasza skończyło się podwyższeniem daniny. Sennacherib nazywa Jerozolimę "Ur-sa-li-im-mu" albo "Ur-sa-li-im-ma".
/Żródło: D. Luckenbill "The Annals of Sennacherib" 1924/

OKRES BABILOŃSKI
Koniec południowego królestwa Judy nastąpił wraz z pojawieniem się nowej potęgi - Babilonii. Król Nabuchodonozor II najechał królestwo Judy w 598 pne i rok później zdobył Jerozolimę. Kiedy ostatni, mianowany przez Babilończyków, król Judy zbuntował się, w 587 pne po 30 miesiącach oblężenia Jerozolima została zburzona, świątynia spalona, Arka Przymierza zaginęła, a Żydzi udali się w słynną "niewolę babilońską", która tak naprawdę zaczęła się już 10 lat wcześniej i nie była żadną niewolą, lecz przesiedleniem do Babilonii. Teren Judy stał się babilońską prowincją Jehud.

OKRES PERSKI
"Niewola" zakończyła się kiedy król Persów Cyrus II podbił Babilonię i około roku 539 pne przesiedlił Żydów z powrotem do Judy, która z babilońskiej prowincji stała się perską prowincją Jehud Medinata w granicach satrapii Eber-Nari, oczywiście ze stolicą w Jerozolimie. Wspaniałomyślny władca zezwolił na odbudowę świątyni w Jerozolimie i około roku 537 pne zamówiono nową partię drewna cedrowego z Tyru. Według Biblii namiestnikiem Jehud Medinata był wówczas Zerubbabel, który przyprowadził pierwszą grupę żydowskich przesiedleńców. Był on też bezpośrednim "dyrektorem budowy" Drugiej Świątyni, także w okresie po śmierci Cyrusa Wielkiego, za rządów Dariusa I. W powrocie z "niewoli" Zerubbabelowi towarzyszył kapłan Jozue, który został później pierwszym arcykapłanem nowej świątyni. Druga Świątynia istniała w latach 516 pne -70 ne, ale przez większość tego czasu była skromniutka, budowali ją bowiem za własne środki Żydzi, którzy wrócili z wygnania. Dopiero dużo później, za czasów Heroda świątynia została mocno rozbudowana.
W roku 445 pne (za króla Artaxerxesa I) ostatnią partię powracających wygnańców przyprowadził Nehemiasz, który objął urząd namiestnika prowincji i zasłynął odbudową i umocnieniem murów obronnych Jerozolimy, ma nawet własną księgę w Biblii - Księgę Nehemiasza. Oczywiście niespokojna Juda/Jehud musiała w końcu podnieść kolejny bunt - w 350 pne przeciw Artaxerxesowi III, który zdobył i spalił Jerozolimę.

OKRES HELLENISTYCZNY - ALEKSANDER, WOJNY DIADOCHÓW I I SELEUCYDZI
Po podbiciu Persji przez Aleksandra III Macedońskiego cała Syria i Palestyna przeszły z rąk perskiego Dariusa III pod panowanie greckie. Aleksander zajął Jerozolimę bez walki w 332, w drodze do Egiptu po oblężeniu Tyru. Judę zaczęto nazywać z grecka Judeą. Po śmierci Aleksandra (323 pne) podczas dwudziestoletnich wojen diadochów Judea przechodziła z rąk do rąk, po bitwie pod Ipsos w 301 dostała się Ptolemeuszowi I jako część Celesyrii, a w 200 pne, po bitwie pod Panion - Antiochowi III i dynastii Seleucydów. Antioch IV w ramach prowadzonej polityki likwidacji żydowskiej religii i hellenizacji Judei zmusił do ustąpienia arcykapłana Drugiej Świątyni, umieścił w świątyni ołtarz Zeusa, a samą Jerozolimę splądrował.
Jedyne informacje o świeckiej Jerozolimie z okresu greckiego są pośrednie. Grecki historyk Hecataeus (Hekatajos) z Abdery będący członkiem orszaku Ptolemeusza I opisuje spotkanie z grupą Żydów, którzy z kolei opisali Jerozolimę jako wielką i piękną, o powierzchni 50 stadionów (1 stadion to ok. 180 m.), zamieszkałą przez 120 tysięcy Żydów, a także jedyne ufortyfikowane miasto Judei. Zarówno Księgi Machabejskie, jak i Józef Flawiusz wspominają duży rozwój budownictwa w tym okresie, zwłaszcza budowli charakterystycznych dla greckiego polis, jak gimnazjon i efebion - niestety jak dotąd prace wykopaliskowe nie odkryły żadnych ich pozostałości.

OKRES HASMONEJSKI (MACHABEUSZE)

Represje Seleucydów doprowadziły do wzniecenia przez arcykapłana Matatiasza Hasmoneusza powstania Machabeuszy w roku 166 pne. Po zwycięskiej bitwie pod Beth Zur w 164 pne Machabeusze zajęli Jerozolimę - a właściwie jej część mieszkalną, bo nowa forteca Acra (zbudowana w 186) pozostawała w rękach Seleucydów - i rytualnie oczyścili Drugą Świątynię, co do dziś upamiętnia żydowskie Święto Świateł Chanuka. Po lewej - miniatura ilustrująca oblężenie Acry przez przywódcę powstania Judę Machabeusza (Biblia Alby 1430). Acra była wewnętrzną fortecą służącą kontrolowaniu miasta przez Seleucydów, położoną na południe od Wzgórza Świątynnego.

W 160 Seleucydzi odzyskali całkowitą kontrolę nad Jerozolimą po bitwie pod Elasą, w której zginął Juda Machabeusz, ale jego brat i następca Jonatan, korzystając z seleucydzkich walk o tron, zajął Jerozolimę (bez Acry) w 153 pne i natychmiast zaczął ją umacniać, został także arcykapłanem. Po kolejnej zmianie na seleucydzkim tronie w 145 Jonatan rozpoczął oblężenie Acry będącej symbolem kontroli Seleucydów nad Judeą. Kiedy Demetrius II (aktualny basileus) zaprotestował, Jonatan tak go podszedł dyplomatycznie, że zamiast kary dostał potwierdzenie wszystkich swoich funkcji (tak, to ten sam Jonatan, który przez całą noc urabiał w Jaffie egipskiego Ptolemeusza VI; musiał być naprawdę doskonałym dyplomatą) i obietnicę wycofania garnizonu z Acry. Kiedy ta nie została dotrzymana, Jonatan znów zmienił stronę i został wciągnięty w pułapkę. Jego następca, kolejny brat Szymon, został w 142 pne pierwszym księciem Judei dynastii hasmonejskiej, wybranym przez lud Jerozolimy i uznanym przez Cesarstwo Rzymskie, a także arcykapłanem. Dokończył fortyfikowanie Jerozolimy, około 141-140 zajął i zburzył Acrę ("opanował zamek" w "Pieśni ku czci Szymona" z 1 Księgi Machabejskiej). Zajmowany przez fortecę teren został przykryty przez przedłużone na poludnie Wzgórze Świątynne. Odkryte przez archeologów pozostałości sąsiadują z wcześniejszymi wykopaliskami z czasów biblijnego Salomona (ponownie foto z 2011, po prawej, tuż przy murach, a także foto od południa) i stanowią najbardziej na południe wysuniętą część Acry. Część Wzgórza dobudowana w okresie hasmonejskim zaczyna się na wysokości dzisiejszej Bramy Marokańskiej, a na zewnętrznym murze po stronie wschodniej jest w tym miejscu widoczna krzywizna.
Kiedy w 134 pne następcą Szymona został jego syn Jan Hirkan, już na samym początku rządów miał nowy problem z Seleucydami - aktualny basileus Antioch VII postanowił odzyskać kontrolę nad Judeą i przystąpił do oblężenia Jerozolimy. Jan Hirkan chciał usunąć z miasta wszystkich mieszkańców nie biorących udziału w obronie, ale wojska seleucydzkie nie dały im przejścia i książę musiał przyjąć ich z powrotem. Stracił przy tej okazji sporo popularności wśród poddanych. Braki żywnościowe zmusiły go do zawarcia porozumienia z Antiochem VII. Warunki obejmowały m.in. zburzenie murów obronnych Jerozolimy i wypłatę sumy, dla zdobycia której Jan Hirkan musiał obrabować grobowiec króla Dawida. Zabawną ciekawostką jest, że powszechnie podaje się kwotę 3000 talentów jako "łapówkę" dla basileusa, ale Józef Flawiusz pisze coś zupełnie innego: "wtedy Hirkan otworzył grobowiec Dawida [...] wziął stamtąd 3000 talentów i prezentem 300 talentów skłonił Antiocha do zaprzestania oblężenia, zaś pozostałą sumę wykorzystał na utrzymanie cudzoziemskich wojsk najemnych" (Józef Flawiusz "Wojna żydowska" I 2:5). Jednak pomimo "prezentu" i odstąpienia basileusa od Jerozolimy Judea jako całość wróciła pod kontrolę Seleucydów, a Jan Hirkan stał się namiestnikiem wasalnego terytorium. Taki stan rzeczy trwal krótko, w 128 Antioch VII poległ w bitwie, a w państwie Seleucydów zaczęły się zamieszki i stopniowe rozdrobnienie dzielnicowe. Przywróciło to praktyczną niezależność Judei i poprawiło jej sytuację finansową, bo zakończyło się płacenie podatków i danin Seleucydom. Hirkan zaczął bić w Jerozolimie własne monety, odbudował zniszczone mury obronne i zbudował własną fortecę Baris na północ od Wzgórza Świątynnego, o której wiadomo tylko że była prostokątna, miała fosę i kilka wysokich wież oraz że Hirkan spędzał w niej więcej czasu, niż w pałacu. Jan Hirkan był bardzo świadomym władcą - utrzymywał bliskie stosunki dyplomatyczne z potężnymi sąsiadami - Rzymem i Egiptem, w kraju liczył się ze zdaniem zgromadzenia żydowskiego, a wyciągając wnioski z problemów, wynikłych z łączenia przez niego władzy książęcej i arcykapłańskiej, w swoim testamencie nakazał ich rozdział w przyszłości. Niestety bezskutecznie - zamiast tego jego następcy zaczęli posługiwać się tytułem królewskim, pozostając arcykapłanami. Król Judei Alexander Jannaeus wdał się w konflikt z żydowskim bractwem Faryzeuszy, odnosząc się pogardliwie do obrzędu libacji w świątyni, który wykonywał jako arcykapłan. Kiedy rozpoczęły się zamieszki, rozkazał egzekucję kilku tysięcy osób. Wybuchła żydowska wojna domowa, w której ostatecznie Alexander zwyciężył i urządził w Jerozolimie okrutne widowisko ukrzyżowania 800 Żydów, głównie Faryzeuszy, poprzedzone egzekucją ich rodzin, podczas gdy Alexander i jego konkubiny jedli posiłek.
Po śmierci Alexandra jego miejsce zajęła żona Salome Alexandra, w odróżnieniu od męża przyjazna Faryzeuszom, którzy z prześladowanych stali się klasą rządzącą. W tym czasie zaczął się konflikt wojenny między Cesarstwem Rzymskim a Królestwem Pontu, podczas którego Jerozolimę chciał zdobyć król Armenii Tigranes. Badacze różnią się w opiniach, czy ostatecznie mu się to udało, ale panuje przekonanie, że właśnie wtedy w Jerozolimie osiedlili się pierwsi Ormianie.
W okresie hasmonejskim Jerozolima jako stolica niepodległego państwa zyskała na znaczeniu, została też rozbudowana w stronę zachodnią, dotąd opustoszałą od czasu najazdu babilońskiego. Powstało Górne Miasto, które szybko stało się miejscem zamieszkania bogatych i uprzywilejowanych. Między Górnym Miastem a Wzgórzem Świątynnym rozciągała się dolina Tyropeon, przez którą przerzucono most. Obecnie dolina Tyropeon nie istnieje, pokrywa ją część zabudowań starego miasta w okolicy placu przed Ścianą Płaczu. Na terenie Górnego Miasta, prawdopodobnie naprzeciwko świątyni, nieco na północ od dzisiejszej dzielnicy żydowskiej, zbudowano pałac królewski, który Józef Flawiusz opisuje jako "wznoszący się nad placem na skraju Górnego Miasta; plac ten był połączony mostem ze świątynią" (JF WŻ II 16:3). Szybko rozrastające się miasto miało duże zapotrzebowanie na wodę, zbudowano zatem na północny zachód od Wzgórza Świątynnego zbiornik wodny, zbierający wodę z okolicznych potoków poprzez 80-metrowy tunel. Tunel ten został odkryty podczas wykopalisk w 1985 i jest dostępny poprzez Tunel Ściany Zachodniej. Zaopatrzenie w wodę gospodarstw domowych odbywało się za pośrednictwem domowych i publicznych zbiorników. Podjęto także próbę dostarczania wody z dalszych okolic, budując akwedukt łączący pobliże Wzgórza Świątynnego ze źródłem koło Betlejem.

OKRES CESARSTWA RZYMSKIEGO
W roku 63 pne wojska rzymskie pod dowództwem Pompejusza obległy i zdobyły Jerozolimę. Pompejusz przybył, by zaprowadzić porządek w ogarniętej wojną domową Judei - o tron hasmonejski walczyli dwaj bracia, synowie Alexandra Jannaeusa. Józef Flawiusz opisuje: "Pompejusz [...] zbliżywszy się do miasta, zaczął wypatrywać dogodnego miejsca do ataku. Odkrył, że mury miejskie są tak mocne, że będzie je bardzo trudno szturmować i że te mury poprzedza straszna dolina, a plac świątyni położony po drugiej stronie doliny posiada tak silne umocnienia, które także po zdobyciu miasta mogą służyć schronieniem dla oblężonych" (JF WŻ I 7:1).

Zwolennicy jednego z pretendentów otworzyli bramę, prawdopodobnie po stronie północno-zachodniej, i wpuścili Rzymian do Górnego Miasta, dając Pompejuszowi kontrolę nad tą częścią Jerozolimy, włącznie z pałacem królewskim, podczas gdy siły drugiego brata kontrolowały wschodni obszar ze Wzgórzem Świątynnym i Miastem Dawida, zburzyły też most łączący Górne Miasto ze świątynią. Wojska rzymskie otoczyły obszar broniony przez Żydów, zasypały wąwóz i ustawiły maszyny oblężnicze od północy, gdzie znajdowała się forteca Baris. Po trzech miesiącach Pompejuszowi udało się zburzyć część Baris i uzyskać dostęp do Wzgórza. Podobno Pompejusz wszedł do świątyni, ale nie zrabował jej bogactw. Po prawej miniatura Jeana Fouqueta z ok. 1470-75 "Pompejusz w Świątyni" rzekomo wg opisu Józefa Flawiusza (AI XIV 4:4). Nie wiem jednak jak wytłumaczyć obecność na miniaturze cherubinów, które były przecież częścią zaginionej Arki Przymierza.

O ile religijna działalność w Jerozolimie trwała (świątynia wznowiła służbę na polecenie Pompejusza, zatwierdził on też arcykapłana), królestwo hasmonejskie przestało istnieć, przekształcając się w autonomiczny twór o mocno zmniejszonej powierzchni, zależny od Rzymu i płacący mu podatki. Administracyjnie Judea podlegała rzymskiemu prokonsulowi Syrii Aulusowi Gabiniusowi i około roku 57 została przez niego podzielona na pięć odrębnych administracyjnie i religijnie okręgów-sanhedrynów, wśród nich Jerozolimę ("Gabinius utworzył pięć sanhedrynów i podzielił cały naród na pięć okręgów, tak że jedna część Żydów miała swoją władzę w Jerozolimie [...]" JF AI XIV 5:4). Następcą Gabiniusa w Syrii był Marcus Licinius Crassus, który myślał głównie o chwale wojennej i bogactwach. Według Józefa Flawiusza zażądał od Jerozolimy wysokiej daniny na wojnę z Partami, a po odmowie doszczętnie złupił świątynię ze złota i pieniędzy (AI XIV 7:1). Gdy Juliusz Cezar został dyktatorem Republiki Rzymskiej, mianował pierwszym prokuratorem Judei Antypatra, a Hirkana II, jednego ze skłóconych synów Jannaeusa - etnarchą. Oficjalnie doradca marionetkowego etnarchy, Antypater był faktycznym władcą Judei. Podczas swoich rządów odbudował zniszczone podczas oblężenia Pompejusza mury obronne Jerozolimy. Po jego śmierci dwaj jego synowie wraz z etnarchą utworzyli trójkę współrządzących Judeą tetrarchów. Kiedy około roku 40 pne przedstawiciele dynastii hasmonejskiej usiłowali odzyskać władzę przy pomocy armii Partów (i nawet na moment ją odzyskali w osobie Antygona II, ostatniego hasmonejskiego króla), jeden z synów Antypatra - Herod uciekł do Rzymu i tam uzyskał od senatu tytuł "króla Żydów".

Oczywiście tron w Jerozolimie Herod musiał zdobyć siłą - przypłynął z armią z Rzymu do Ptolemais (obecnie Akka, północ Izraela) i wyruszył na Jerozolimę. Niestety nie udało się zdobycie jej za pierwszym podejściem, zarówno z powodu nieposłuszeństwa własnej armii, jak działań partyzanckich Antygona. Dopiero pod koniec 38 Herod otrzymał wsparcie nowych legionów i ponownie stanął pod murami Jerozolimy. Jego obóz znajdował się w podobnym miejscu, co Pompejusza - na północ od Wzgórza Świątynnego. Po przeczekaniu zimy Herod wiosną 37 rozpoczął oblężenie z użyciem maszyn oblężniczych i artylerii. Oblegani cierpieli na braki zaopatrzeniowe z powodu przypadającej właśnie szmity czyli bezuprawowego roku szabasowego. Po 40 dniach rzymskie wojska przebiły się przez mur zewnętrzny, 15 dni później poddał się wewnętrzny. Król Antygon zamknął się w fortecy Baris, pozostawiając obrońcom walkę o światynię i Górne Miasto.

Po złamaniu oporu żołnierze zaczęli plądrowanie pomimo zakazu Heroda, który nie chciał zaczynać rządów od przemocy wobec nowych poddanych. By nie dopuścić do zbezczeszczenia świątyni Herod musiał przekupić własnego generała. Ponieważ Herod obawiał się zagrożenia ze strony dynastii hasmonejskiej, stopniowo doprowadził do zlikwidowania wszystkich jej członków, w tym obalonego króla Antygona II i jego brata Hirkana II. On sam zapoczątkował dynastię herodiańską na tronie Judei. Miniatura powyżej to ponownie Jean Fouquet z ok. 1470-75, "Zajęcie Jerozolimy przez Heroda Wielkiego".

Królem wasalnej wobec Rzymu Judei Herod był od roku 37 do śmierci w 4 pne. Przez cały ten czas starał się zarówno utrzymywać w łaskach Rzymu, jak i swoich żydowskich poddanych, choć ci mu nie ułatwiali sprawy, krytykując zarówno jego idumejskie pochodzenie, jak i "podlizywanie się" Rzymowi. Herodowe starania przybierały czasem dziwne formy, np. ożenek z hasmonejską księżniczką i późniejsza jej egzekucja. Egzekucje przychodziły mu nadzwyczaj łatwo, zwłaszcza że dwór był kłębowiskiem intryg. Nic dziwnego, że powstała legenda o "rzezi niewiniątek". Herod był bardzo aktywnym budowniczym, zarówno w Jerozolimie, jak i reszcie kraju (np. wspomniany już nowoczesny port Cezarea). Rzym dawał mu w tym względzie dużą swobodę. Plan po prawej przedstawia rozbudowę Wzgórza Świątynnego za rządów Heroda. W latach 20-10 wzgórze zyskało formę prostokątnej platformy wyniesionej ponad otaczający teren przy pomocy ogromnych bloków kamiennych, wypełniających przygotowane wykopy i dopasowanych bez użycia zaprawy. Zostało przy tym powiększone prawie dwukrotnie.

		Na południu Herod dobudował swoją część do hasmonejskiej (tym razem prosto ;)) i otoczył całe podwyższone wzgórze nowymi murami. Zbocze zachodnie zostało uformowane w pionową ścianę, która stopniowo obniżała się ku północy. Budowę świątyni poprzedziły wykopy na szczycie wzgórza, by nowa świątynia mogła być większa. Nowa - wydaje się bowiem, że tak naprawdę to nie była przebudowa Drugiej Świątyni Zerubbabela, a budowa całkowicie nowej (może dlatego Żydzi bezskutecznie czekają na Trzecią Światynię, skoro ona już istnieje...?). Dostęp na wzgórze dawały bramy w murze i prowadzące w górę ozdobne 'klatki schodowe" z wyjściem na górny plac. W ścianie południowej można dostrzec pozostałości tzw. Bramy Podwójnej (foto z 2011 - ocalały fragment przy murze krzyżowców) i Bramy Potrójnej (po raz trzeci foto z 2011 - potrójny zarys w murze z prowadzącymi do niego schodami). Obie te bramy są znane pod nazwą Bram Huldy i były główną drogą dostępu na wzgórze dla zwykłych mieszkańców od strony Miasta Dawida.

Największe schody prowadziły do tzw. Łuku Robinsona (nazwa współczesna), dającego dostęp do wzgórza od południowego zachodu. Południową część platformy zajmowała Królewska Stoa - zadaszona kolumnada, pod którą mieściły się zarówno stoiska targowe, jak i pomieszczenia administracyjne, oraz ogólnodostępny Dziedziniec Pogan - plac targowy, oferujący żywność, ofiary i wymianę pieniędzy. Południowo-wschodni narożnik platformy zajmowały podziemne sklepione pomieszczenia, zbudowane, by zmniejszyć nacisk kamiennych bloków tworzących nową część wzgórza i wykorzystywane w roli magazynu. Prowadziło do nich przejście z Bramy Potrójnej. Współcześnie miejsce to nosi nazwę Stajni Salomona, nadaną przez krzyżowców. Na północną część platformy, za murem zwanym Soreg, mieli wstęp wyłącznie Żydzi. Wschodnią część właściwej świątyni stanowił plac zwany Dziedzińcem Kobiet (wbrew nazwie otwarty dla obu płci), sąsiadował z nim dostępny tylko mężczyznom Dziedziniec Izraela, dalej przedsionek z ołtarzem i menorą, a za zasłoną - wewnętrzne sanktuarium. Archeolodzy odnaleźli tablice z napisami po grecku i łacińsku, które, umieszczone na Soregu, ostrzegały pogan przed wejściem na zakazany teren pod karą śmierci. Józef Flawiusz twierdzi, że do wewnętrznej części wzgórza prowadziło 10 bram. Po prawej zamieszczam bardzo przejrzysty rzut na współczesną mapę Wzgórza Świątynnego, pokazujący granice platformy za czasów Zerubbabela (zielony) i Heroda (czerwony - cała platforma, fioletowy - teren dostępny tylko dla Żydów).

Świątynia została zbudowana z białego i zielonego marmuru, oczywiście wyłożona złotem gdzie się dało. Ciekawostką jest, że podczas całego procesu budowy kontynuowano przeprowadzanie rytuałów, a budową części wewnętrznej zajęli się sami kapłani.
Budowlana pasja króla Heroda na terenie stolicy nie ograniczyła się do świątyni. Na północ od Wzgórza Świątynnego, w miejscu hasmonejskiej fortecy Baris stanęła twierdza Antonia, nazwana dla uczczenia Marka Antoniusza. Prostokątna, z wieżą na każdym rogu, Antonia była główną fortecą miasta, stacjonował w niej garnizon miejski.

Zbudowano także drugą cytadelę, o trzech wieżach nazwanych Phasael, Mariamne i Hippicus (model po lewej), także w miejscu wzmocnionym za czasów hasmonejskich. Obecnie pozostałości wieży Phasael wchodzą w skład tzw. Twierdzy Dawida, ocalał glacis (sztuczny stok u podstawy) i sześć warstw muru ciosowego z czasów Heroda (foto z 2011), najwyższą część dobudowano w XVI wieku. Wieża Phasael stanowiła w czasach Heroda północno-zachodni narożnik miasta. Oczywiście Herod zbudował także pałac królewski dla siebie, na południe od drugiej z wymienionych twierdz (na terenie dzisiejszej dzielnicy ormiańskiej).

Józef Flawiusz w V księdze "Wojny żydowskiej" zachwyca się przepychem pałacu, wymieniając wspaniałe sale dekorowane złotem, srebrem i kamieniami szlachetnymi, rzeźbione drewniane sufity, kolumnady, otwarte dziedzińce, a w nich gaje, fontanny i kanały wodne, a także miejsca noclegowe dla setki gości. Pałac składał się z dwóch skrzydeł i miał trzy kondygnacje.

Podobnie jak w czasach hasmonejskich dzielnicą Jerozolimy dla bogatych i kapłanów było Górne Miasto, połączone ze Wzgórzem Świątynnym za pomocą mostu, jedynym dzisiejszym śladem którego jest tzw. Łuk Wilsona przylegający do muru w północnej części Ściany Płaczu. Most pełnił także rolę akweduktu dostarczającego wodę na wzgórze. Dołem, wzdłuż Muru Zachodniego ciągnęła się ulica, biegnąca zarówno pod wielkimi schodami, których częścią był Łuk Robinsona (grafika po prawej), jak i pod mostem. Pod ulicą znajdował się kanał ściekowy. Od sadzawki Siloam na południu ulica wspinała się płytkimi stopniami aż do placu koło twierdzy Antonia na północy.

Podobno w Jerozolimie Heroda znajdował się także teatr, jednak nieznane jest jego dokładne położenie, nie zachowały się też szczątki. Dla zaspokojenia potrzeb miasta, światyni i licznych pielgrzymów w wodę Herod zbudował nowy akwedukt, który podobnie jak wcześniejszy hasmonejski doprowadzał wodę ze źródeł Salomona i źródła koło Bethlehem (Betlejem) na południe od Jerozolimy. W dwóch miejscach wodociąg biegł w wykutych w skale tunelach. Przed miastem rozdzielał się na dolny (do świątyni) i górny (do Górnego Miasta w pobliżu twierdzy Heroda).
Po śmierci Heroda w roku 4 pne Rzym podzielił królestwo między jego trzech pozostałych przy życiu (tzn. tych którzy uniknęli egzekucji) synów i siostrę, tworząc tetrarchię. Królestwo to obejmowało w chwili śmierci Heroda praktycznie cały Levant poludniowo-zachodni. Judea (wraz z Samarią i Idumeą) przypadła Herodowi Archelaosowi jako etnarsze. Niestety Archelaos nie sprawdził się jako władca i w 6 roku ne rzymski imperator Oktawian August odebrał mu władzę. Zamiast powołać nastepcę Archelaosa, Oktawian oddał Judeę pod bezpośredni zarząd Rzymu jako rzymską prowincję Iudaea ze stolicą w założonej przez Heroda Cezarei Nadmorskiej (Caesarea Maritima). W imieniu cesarza Judeą zarządzał namiestnik noszący tytuł prefekta. W latach 6-41 było takich prefektów siedmiu. Ich jerozolimską siedzibą stał się wspaniały pałac Heroda Wielkiego. Najsłynniejszym z siódemki jest oczywiście piąty prefekt Pontius Pilatus (Poncjusz Piłat, lata urzędowania 26-36), który według wiadomej legendy właśnie w byłym pałacu Heroda około roku 33 ne przesłuchiwał i skazał na śmierć niejakiego Joszua (Jezusa) z Nazaretu.

"W białym płaszczu z podbiciem koloru krwawnika posuwistym krokiem kawalerzysty wczesnym rankiem czternastego dnia wiosennego miesiąca nisan pod krytą kolumnadę łączącą oba skrzydła pałacu Heroda Wielkiego wyszedł procurator Judei Poncjusz Piłat." (tłum. Irena Lewandowska)

Wygląda na to, że autor powieści "Mistrz i Małgorzata" Michaił Bułhakow popełnił nieścisłość, nazywając Poncjusza Piłata prokuratorem, choć podobno przeprowadził dokładny risercz historyczny. Być może korzystał z dzieł rzymskich historyków Józefa Flawiusza i Tacyta, którzy także używali w stosunku do Piłata tytułu prokuratora. Dygresja - tłumaczka także zbłądziła, przypisując oryginalny krwisty kolor podbicia bynajmniej nie czerwonemu kwiatu lub minerałowi (niejasne).

Według niektórych źródeł w Jerozolimie urodziła się matka Jezusa, ale on sam zjawił się w tym mieście po raz pierwszy już jako postać znana i otoczona wielbicielami, krótko przed żydowskim świętem Paschy. Giotto di Bondone to włoski malarz z przełomu XIII-XIV wieku, wsławiony głównie cyklem fresków o tematyce biblijnej w kaplicy Scrovegnich w Padwie. Fresk po prawej przedstawia Jezusa przepędzającego spod jerozolimskiej świątyni handlarzy i wygląda jak niezła rozróba w wykonaniu gościa z aureolą i agresywnie uniesioną pięścią, który wg Ewangelii Jana (BT J 2:16) krzyczy "Nie róbcie z domu mego Ojca targowiska!". Stojący za plecami bojowego Jezusa apostołowie wydają się nieźle zszokowani. W tle oczywiście Druga Świątynia w wersji Heroda.

Pomimo częstych wzmianek w dziełach dawnych historyków oraz, oczywiście, w Biblii, istnieje tylko jedno znalezisko archeologiczne wymieniające Poncjusza Piłata z imienia i odkryto je nie w Jerozolimie, lecz w Cezarei Nadmorskiej - jest to łacińska inskrypcja na wapiennym bloku zwana Kamieniem Piłata i dotycząca ufundowania budowli zwanej Tiberieum.

W latach 41-44 Judea, praktycznie nie przestając być prowincją rzymską, ponownie otrzymała króla - mianowanego przez cesarza Klaudiusza "królem Żydów" Heroda Agryppę I, wychowanego w Rzymie wnuka Heroda Wielkiego. Tytuł był nagrodą za wsparcie udzielone Klaudiuszowi w objęciu władzy po zabójstwie Kaliguli. Herod Agryppa I prześladował chrześcijan, m.in. stracił apostoła Jakuba Większego (wg teorii krzyżowców - w miejscu, gdzie obecnie stoi Kopuła Łańcucha), więził także apostoła Piotra. Miał - po dziadku? - spore zapędy budowlane, ale część z nich spotkała się ze sprzeciwem jego przyjaciela-cesarza. Klaudiusz zablokował próbę wzniesienia trzeciej, zewnętrznej linii murów obronnych Jerozolimy. Józef Flawiusz pisze: "[Agryppa] zaczął umacniać mury Jerozolimy od strony nowego miasta. Czynił to ze środków skarbca państwowego, poszerzając mury i znacznie je podwyższając. Udałoby mu się uczynienie tych murów całkowicie niedostępnymi, gdyby syryjski namiestnik Mars nie poinformował o tym pisemnie imperatora Klaudiusza. Który, zobaczywszy w tym przedsięwzięciu niebezpieczną nowość, nakazał Agryppie natychmiast zaprzestać budowy muru" (AI XIX 7:2).

Po śmierci Heroda Agryppy I w roku 44 prowincja Judea (powiększona o wcześniej rządzone przez niego Galileę i Pereę) powróciła pod bezpośredni zarząd Rzymu, lecz kolejni namiestnicy nie nosili już tytułu prefekta, lecz - dopiero teraz - prokuratora (tytuł ten był używany do roku 70.). Bratu Agryppy, także Herodowi - zwanemu Herodem V albo Herodem z Chalkis od nazwy leżącego w Dolinie Bekaa królestwa, którym władał - powierzono w roku 44 nadzór nad świątynią jerozolimską oraz prawo powoływania jej arcykapłana. Rolę tę pełnił przez cztery lata, do śmierci w 48.
Wówczas Herod Agryppa II, który w chwili śmierci ojca Agryppy I był zbyt młody na przejęcie tronu i kształcił się w Rzymie, otrzymał - jako ostatni z dynastii herodiańskiej - tytuł "króla Żydów". Jednak w przeciwieństwie do ojca rządził "w towarzystwie" kolejnych rzymskich prokuratorów, starając się ze wszystkich sił uśmierzać lokalne niepokoje i unikać jak ognia konfliktów z Rzymem. Niestety sam "dokładał do pieca", lekceważąc swoje obowiązki w zakresie powoływania arcykapłanów, bijąc lokalne monety z wizerunkiem rzymskiego cesarza oraz dobudowując do pałacu Heroda Wielkiego wieżę, która pozwalała zaglądać na dziedziniec świątyni.
Około roku 49 w Jerozolimie odbył się tzw. "sobór jerozolimski" - zebranie, które miało rozstrzygnąć spór: czy chrześcijan nie-żydowskich należy poddawać obrzezaniu? Przebieg "obrad", w tym mowy Apostołów i podjęta decyzja, został dokładnie opisany w rozdz. 15 Dziejów Apostolskich. Decyzja była negatywna ("nie należy nakładać ciężarów na pogan, nawracających się do Boga") i wpłynęła znacząco na proces wyodrębnienia się chrześcijaństwa z judaizmu.
Wydarzeniem, które mocno odcisnęło się na historii Judei i Jerozolimy, była tzw. pierwsza wojna żydowsko-rzymska, po polsku zwana wojną żydowską lub pierwszym powstaniem żydowskim, w latach 66-73. Za jej bezpośrednią przyczynę jest uważane zachowanie ówczesnego rzymskiego prokuratora Judei Gessiusa Florusa. Florus otrzymał stanowisko dzięki przyjaźni żony z małżonką ówczesnego (od roku 54) cesarza Nerona i był otwartym, agresywnym przeciwnikiem Żydów. W Cezarei faworyzował grecką ludność, która wykorzystywała tę przychylność do gnębienia lokalnych Żydów. W Jerozolimie Florus bezustannie prowokował mieszkańców, by uzasadnić brutalne akcje odwetowe. Szczególnie naraził się żądaniem wydania 17 złotych talentów ze skarbca świątynnego (rzekomo dla cesarza). Wobec odmowy posłał w dniu 16 iyyar do Jerozolimy wojsko, które zaatakowało ludność cywilną, zginęło ponad 3600 Żydów. Zaczęły się aresztowania i egzekucje. Jeszcze w 66 Florusa zastapiono nowym prokuratorem, ale powstanie już trwało, z Cezarei i Jerozolimy rozprzestrzeniając się na całą Judeę. Król Agryppa II i jego siostra Berenika (z którą według plotek żył w kazirodczym związku) zostali przez mieszkańców Jerozolimy wypędzeni z miasta. Powstańcy nie mieli szans w starciach z wyszkolonymi rzymskimi legionistami, więc walki o kolejne miasta i twierdze pochłaniały dziesiątki tysięcy ofiar. Dodatkowo w Jerozolimie rozgorzały starcia pomiędzy radykalnymi żydowskimi stronnictwami o różnym stopniu fanatyzmu religijnego i politycznego: Idumejczyków, zelotów i sykariuszy. W roku 68 do Jerozolimy wkroczyły siły zeloty Jana z Gishali i przejęły władzę w mieście. Zakończyły tym samym krótkie oblężenie świątyni, podczas którego obleganymi byli miejscowi zeloci (którzy, co brzmi dziwnie, urządzili sobie bazę operacyjną w świątyni), a oblegającymi przedstawiciele judejskiego rządu tymczasowego. Zeloci i wezwani na pomoc Idumejczycy urządzili w mieście masakrę nie tylko Rzymian, ale i Żydów podejrzanych o kolaborację, wykorzystując sytuację do masowych mordów i rabunku ludności cywilnej. Zginęło około 10 tysięcy Żydów.

Od tej pory miasto było pod ich władzą, aż do 14 kwietnia roku 70, kiedy cztery rzymskie legiony (V, X, XII i XV) w sile 70 tysięcy żołnierzy pod wodzą Tytusa (syna i przyszłego następcy cesarza Wespazjana) przystapiły do oblężenia Jerozolimy z dwóch stron: od wschodu i zachodu (patrz mapka). Oblegani fanatycy niejako ułatwiali im zadanie, walcząc między sobą i podejmując dziwne działania w rodzaju niszczenia zapasów żywności, pomimo że był to okres krótko przed świętem Paschy i w mieście było dużo pielgrzymów.

Z początku oblężenie było pasywne, rebelianci odnieśli kilka sukcesów podczas niespodziewanch wypadów poza mury i Tytus wysłał nawet Józefa Flawiusza jako negocjatora, rzecz jasna bezskutecznie. W maju Rzymianie przystąpili do forsowania kolejnych linii murów obronnych przy użyciu taranów (u góry po prawej: współczesna ilustracja brytyjskiego historyka Petera Connolly'ego). Pokonali najpierw najnowszą, niedokończoną trzecią linię, następnie całkowicie zburzyli drugą. Aby uniemożliwić oblężonym korzystanie z tajnych wyjść z miasta w celu uzupełniania zapasów żywności, Tytus rozkazał otoczenie całego miasta szańcami o długości ponad 7 kilometrów. Zdobyto zbudowaną przez Heroda twierdzę Antonia i rozpoczęły się walki pod murami otaczającymi świątynię. Tytus nie chciał niszczyć świątyni, bo zabraniała tego rzymska doktryna wojenna, ale nie dało się uniknąć towarzyszących starciom pożarów, które objęły także budynek świątyni. Obrona zaczęła się załamywać, Rzymianie zajęli i spalili najpierw Dolne, a potem Górne Miasto, w tym pałac Heroda. Zachodnia część murów obronnych i trzy wieże zbudowane przez Heroda zostały zachowane, aby zapewnić osłonę dla planowanego w tym miejscu garnizonu Legionu X Fretensis, który miał pozostać w Jerozolimie. 7 września 70 całe miasto znalazło się pod rzymską kontrolą.
Powstanie trwało do roku 73, kiedy upadła twierdza Masada. Starożytni historycy różnią się co do liczby ofiar śmiertelnych, od 600 tysięcy do ponad miliona. Spora część tych, którzy przeżyli, straciła wolność: bogaci trafili jako jeńcy do Rzymu, a biednych sprzedano w niewolę, w tym na rzymskie areny. Pomimo zburzenia jerozolimskiej świątyni podatek świątynny był nadal pobierany, ale trafiał do rąk kapłanów Jowisza.
Według Biblii Jezus przepowiedział zburzenie Jerozolimy: "Gdy wychodził ze świątyni, rzekł Mu jeden z uczniów: Nauczycielu, patrz, co za kamienie i jakie budowle! Jezus mu odpowiedział: Widzisz te potężne budowle? Nie zostanie tu kamień na kamieniu, który by nie był zwalony" (BT Mk 13:1-2). W tej samej rozmowie Jezus zalecił chrześcijanom ucieczkę z miasta, co też uczynili po wybuchu powstania w 66 roku.
Upadek Jerozolimy to wydarzenie niezwykle symboliczne - zniszczenie religijnej stolicy zapoczątkowało żydowską diasporę i było początkiem końca starożytnego państwa żydowskiego. Sama prowincja Judea przetrwała, a lojalny wobec Rzymu Herod Agryppa II utrzymał do śmierci honorowy już tylko tytuł królewski, ale skończyły się choćby pozory niezależności. W roli rzymskich namiestników prokuratorów zastąpili w roku 70 legaci pretoriańscy czyli wysokiej rangi wojskowi. Po śmierci Agryppy II (ok. 94-100) Judea należała bezwarunkowo do Cesarstwa Rzymskiego.

Grawiura z XVIII-wiecznego angielskiego wydania dzieł Józefa Flawiusza. "Wojsko nie miało już kogo zabijać i czego grabić. Okrucieństwo nie znajdowało celu, bo wszystko było już bezlitośnie zniszczone. Wtedy Tytus rozkazał całe miasto i świątynię zrównać z ziemią; tylko trzy najwyższe wieże [...] i zachodnia część murów obronnych miały zostać [...]. Pozostałe mury tak zrównano z ziemią, że przybysze nie mogli poznać, że te miejsca były kiedyś zamieszkałe. Taki był koniec tego wspaniałego, słynnego na cały świat miasta" (WŻ VII 1:1).

Ludność Jerozolimy po roku 73 składała się głównie z rzymskich legionistów oraz weteranów i ich rodzin, poza tym zamieszkiwało ją sporo Syryjczyków i Greków. Żydzi, którzy przetrwali powstanie i nie trafili do niewoli, opuścili miasto przygnębieni utratą świątyni. O wyglądzie i cywilnej zabudowie Jerozolimy pomiędzy 73 a 130 praktycznie nic nie wiadomo, jeśli cokolwiek ostało się lub zostało zbudowane po powstaniu, zrównano z ziemią podczas budowy nowego miasta.
Rzymski cesarz Hadrian (panowanie 117-138) miał wizję zjednoczonego, rozwijającego się państwa i podczas swoich podróży po zakątkach imperium w roku 130 odkrył, że 60 lat i pięciu cesarzy później Jerozolima nadal leży w gruzach. Ponieważ Hadrian był przeciwnikiem chrześcijaństwa i szukał skutecznych sposobów na jego ograniczenie, postanowił wykorzystać sytuację i odbudować symboliczne dla chrześcijan miasto od podstaw jako rzymską kolonię pod nazwą COLONIA AELIA CAPITOLINA, łączącą jego imię rodowe Aelius i rzymskich bogów Triadę Kapitolińską.
Bardziej niż chrześcijan decyzja cesarza dotknęła Żydów i w latach 132-135 w proteście przeciw niej wybuchło kolejne powstanie żydowskie, zwane powstaniem Bar-Kokhby (od przezwiska przywódcy uważanego za mesjasza). Powstańcy zaliczyli kilka sukcesów, nawet chwilowo zajęli Jerozolimę i zaczęli odprawiać modły w ruinach świątyni. Badacze spierają się, czy zakaz obrzezania Żydów i rezygnacja Hadriana z wcześniej im obiecanej odbudowy żydowskiej świątyni były przyczynami powstania, czy jego następstwami i karą.
Po stłumieniu powstania Bar-Kokhby Żydzi zostali ostatecznie wygnani z miasta, mogli jedynie odwiedzać raz w roku Ścianę Płaczu (w dniu Tisha B'Av upamiętniającym zburzenie obu świątyń). Ich religia została zakazana, a w mieście zaczęły powstawać świątynie rzymskich bogów, m.in. okazała świątynia Wenus w miejscu identyfikowanym z grobem Jezusa (wykopaliska odkryły w tej lokalizacji fragmenty murów granicznych temenos i platformy obudowującej wzgórze Kalwaria) oraz świątynia Asklepiosa-Serapisa, być może przy północnym forum.
Na Wzgórzu Świątynnym prawdopodobnie stanęła najważniejsza świątynia - Jowisza Kapitolińskiego. Na jej istnienie w tej lokalizacji nie ma pewnych dowodów archeologicznych, pośrednim dowodem może być odkrycie przez archeologów dwóch ulic z tego okresu biegnących z Cardo Valensis na wzgórze, co sugeruje, że znajdowało się tam coś ważnego. Wiadomo też, że Hadrian chciał w symboliczny sposób zaznaczyć, który bóg jest teraz najważniejszy w mieście. Pisemnym dowodem na istnienie świątyni jest "Historia rzymska" historyka Kasjusza Diona (Cassius Dio) z przełomu II i III wieku: "W Jerozolimie Hadrian założył miasto w miejscu tego, które zostało zrównane z ziemią, nazwawszy je Aelia Capitolina, i w miejscu świątyni boga wzniósł nową świątynię Jowisza" (LXIX 12:1-2). Jednak źródła i badacze różnią się w opinii, czy świątynia Jowisza na pewno stała na Wzgórzu Świątynnym, czy też znajdowała się w innym miejscu (np. obok świątyni Wenus, tak jak w Rzymie), a na wzgórzu pozostawały ruiny żydowskiej świątyni. Możliwe też, że Hadrian planował budowę na wzgórzu, ale jej nie zrealizował - zmarł w 138.

Grafika po prawej przedstawia propozycję rekonstrukcji wyglądu świątyni Jowisza na Wzgórzu Świątynnym w Jerozolimie przez analogię z istniejącą do dziś także zbudowaną przez Hadriana świątynią Jowisza w Baalbek (Liban) według ciekawej teorii współczesnego telavivskiego architekta i badacza Tuvii Sagiva, który proponuje odmienne podejście do lokalizacji wszystkich historycznie istniejących świątyń wzgórza (po szczegóły odsyłam do Internetu). Uwagę zwraca podobieństwo do dzisiejszego wyglądu muzułmańskich budowli na wzgórzu.

Cesarz Hadrian budował oczywiście nie tylko obiekty religijne. Plan nowego miasta odtwarzał tradycyjny schemat rzymski, z uporządkowaną siatką ulic, zwanych cardo (północ-południe) i decumanus (zachód-wschód). Cardo Maximus biegła w czasach Hadriana od północnej bramy położonej w miejscu dzisiejszej Bramy Damasceńskiej do rzymskiego garnizonu wojskowego. Druga cardo, Cardo Valensis, biegła niżej, doliną Tyropeon aż do miejsca, w którym obecnie znajduje się Brama Gnojna (pozostałości ulicy z kolumnadą i sklepami zostały przez archeologów odkryte 5 metrów pod powierzchnią zachodniej części placu Muru Zachodniego). W miejscu rozdzielenia się cardines znajdował się półokrągły plac, a przy pozostałych krzyżówkach głównych ulic zbudowano tetrapylony. Także obudowana kolumnadą Decumanus Maximus docierała do Wzgórza Świątynnego, północna decumanus przebiegała zygzakiem na północ od wzgórza.

Pierwotna brama północna (czasem zwana Porta Neapolitana) była trzyłukowa i miała dwie wieże strażnicze po bokach. Na sąsiadującym z nią placu znajdowała się kolumna z pomnikiem Hadriana. Współcześnie jest dostępny do zwiedzania łuk wschodni bramy, na jednym z kamieni widać rzymską nazwę miasta, na innym - wyrzeźbioną planszę do gry rzymskich żołnierzy. Cardo Maximus miała oryginalnie 22 metry szerokości (w tym 5 metrów centralnej "jezdni" dla pojazdów i zwierząt), podwójną zadaszoną kolumnadę dla pieszych oraz sklepy i warsztaty w części południowo-zachodniej. Zgodnie ze schematemi na skrzyżowaniu Cardo Maximus i Decumanus Maximus powstał plac głównego forum (po sąsiedzku ze wspomnianą już świątynią Wenus). Ponieważ na trasie północnego decumanusa leżał zbiornik wodny Struthion z czasów Heroda (wówczas przylegał do twierdzy Antonia), Hadrian nakrył go sklepieniem i umieścił nad nim drugie forum, dodając trzyłukową bramę wejściową. Współcześnie dwa łuki zostały obudowane późniejszymi konstrukcjami, trzeci zachował się pod nazwą Ecce Homo, w sąsiedztwie bazyliki o tej samej nazwie. Generalny układ głównych ulic został zachowany do dziś, choć same ulice uległy znacznemu zwężeniu późniejszą zabudową. Jest to widoczne w dzielnicach północnych: chrześcijańskiej i muzułmańskiej, podczas gdy dzielnice południowe charakteryzuje chaotyczna zabudowa. Różne źródła (m.in. grecka kronika z VII wieku) wymieniają inne budowle publiczne wzniesione za Hadriana, ale nie zachowane: teatr, dwie łaźnie publiczne, mennica, nimfeum z czterema portykami, Trikameron (świątynia Triady), Dodekapylon (kolumnada? budowla o 12 wejściach?).
Aelia Capitolina nie miała murów obronnych (poza ocalałymi z demolki w roku 70), ponieważ była strzeżona przez rzymski X Legion Fretensis. Z braku murów granice kolonii wyznaczały wolnostojące bramy przy drogach wjazdowych, niektóre z nich bardzo dekoracyjne, w formie łuków tryumfalnych. Legion obozował najprawdopodobniej w zachodniej części miasta aż do roku ok. 300. Miał za zadanie kontrolę lokalnej populacji, zapobieganie zamieszkom, blokowanie prób powrotu Żydów, a także dawał schronienie weteranom. Nowe miasto kolonialne było ilustracją rzymskiej zasady łączenia obozu wojskowego castrum i cywilnego osiedla canaba. Do dziś badacze dyskutują nad dokładną lokalizacją obozu, sytuując go w części południowo-zachodniej (wzgórze Zachodnie, dzisiejsza dzielnica ormiańska) bądź też bardziej na północ, tam gdzie tradycyjnie lokuje się główne forum, na samym wzgórzu Syjon, a nawet na Wzgórzu Świątynnym. Brak solidnych dowodów archeologicznych, znaleziono jedynie - na terenie całego miasta - fragmenty wyrobów ceramicznych ze znakami X Legionu (naczynia, cegły, dachówki, rury), monety oraz inskrypcje. Obóz miał być samowystarczalny, korzystał więc z istniejących wcześniej pieców do wypalania (położonych w odległości 3 km na północny zachód od miasta), choć do końca nie wiadomo kto w nich pracował - sami żołnierze czy ludność lokalna. Znaleziska wskazują raczej na żołnierzy - wytwory legionistów różnią się całkowicie stylem i estetyką od ceramiki z okresu herodiańskiego. Produkcja była tak rozwinięta, że dostarczała materiałów budowlanych także innym rzymskim placówkom wojskowym w prowincji. Miłą zmianę w sferze osobistej wprowadził cesarz Septymiusz Sewer (193-211), który zezwolił rzymskim żołnierzom na zawieranie małżeństw i zakładanie rodzin podczas odbywania służby (wcześniej dotyczyło to tylko weteranów). Żonaci żołnierze mogli mieszkać poza obozem, a synowie legionistów i weteranów byli automatycznie przyjmowani do jednostki.
Za panowania Hadriana nie tylko nazwa "Jerozolima" zniknęła, zmieniono też nazwę prowincji usuwając z niej słowo "Judea". Od 135 do 390 prowincja nosiła miano Syria Palaestina ze stolicą w Cezarei Nadmorskiej.
Chrześcijan potraktowano nieco lepiej niż Żydów - także początkowo wygnano z miasta, ale nie na długo. Już w 138 następca Hadriana Antoninus Pius odwołał restrykcje wobec nich. Chrześcijaństwo rozwijało się w Jerozolimie bardzo dynamicznie i szybko zaczęło produkować struktury i stanowiska - już niedługo po śmierci Jezusa stworzono diecezję jerozolimską rządzoną przez biskupów, która jednak straciła na znaczeniu po zburzeniu i odbudowie miasta, podporządkowując się Cezarei. Dostojnicy zajmowali się niezwykle "istotnymi" kwestiami, np. w roku 195 postanowili świętować Wielkanoc zawsze w niedzielę, dla odróżnienia od żydowskiej Paschy. Wzrost znaczenia chrześcijaństwa powodował regularne fale prześladowań i egzekucji ze strony kolejnych rzymskich cesarzy. Jednym ze straconych przez cesarza Decjusza w 251 był biskup Aleksander, znany z budowy biblioteki w Jerozolimie.
Przełom II i III wieku przynosi nowe zagrożenia dla Cesarstwa Rzymskiego na wschodzie. W latach 259-272 Aelia Capitolina staje się częścią samozwańczego Cesarstwa Palmyry, które na krótko oderwało się od Cesarstwa Rzymskiego. Pojawia się także inne zagrożenie - rosnący w siłę Saraceni. Cesarz Dioklecjan (panowanie 284-305) stwarza nową doktrynę zapewnienia państwu militarnego bezpieczeństwa. Zaczyna się powszechna budowa i odbudowa umocnień obronnych na wschodzie. Legion X Fretensis opuszcza po ponad 200 latach Jerozolimę, a sama Aelia Capitolina zostaje ponownie otoczona murami obronnymi. Dokładny moment budowy nowych murów jest nieznany, istnieją dowody wspierające obie istniejące teorie: za Dioklecjana po wyprowadzeniu legionu lub później, za Konstantyna. Panuje zgoda w kwestii przebiegu nowego muru: od bramy północnej na zachód i wschód do linii wcześniejszej trzeciej linii Agryppy I (pokrywa się z dzisiejszym północnym murem starego miasta), stamtąd na wschodzie do Wzgórza Świątynnego i na zachodzie do obecnej lokalizacji Wieży Dawida, połączenie z odbudowaną pierwszą linią i nowy mur południowy omijający wzgórze Syjon.
IV wiek charakteryzuje się z kolei fundamentalną zmianą religijną - rzymski cesarz Konstantyn I Wielki (panowanie 306-337, w tym od 324 samodzielnie) przyjmuje chrześcijaństwo i w roku 313 wydaje Edykt Mediolański, legalizujący wiarę chrześcijańską na równi z innymi religiami wyznawanymi w Cesarstwie Rzymskim. I sobór nicejski w 325 nadaje Jerozolimie specjalny przywilej - jej biskup nie podlega odtąd cezarejskiej "centrali". Także w 325 Konstantyn przywraca miastu starą nazwę i nakazuje zburzenie świątyń "pogańskich" bogów. Do Jerozolimy zaczynają tłumnie napływać chrześcijanie. Nota bene - różne restrykcje i zakazy względem Żydów pozostają w sile aż do VII wieku.

		W 326 matka Konstantyna, Helena (przyszła święta) odwiedza Jerozolimę i nakazuje zburzenie hadrianowej świątyni Wenus, usytuowanej na domniemanym wzgórzu Kalwaria. Podczas demolki znaleziono ponoć resztki jezusowych "gadżetów" - 3 krzyże, gwoździe oraz tunikę (po lewej ilustracja z włoskiego manuskryptu z roku 825 pt. "Helena znajduje Krzyż Prawdziwy"). W tym miejscu zostaje zbudowany Anastasis - kościół Zmartwych-wstania (obecnie kościół Grobu Świętego), zapro-jektowany przez architektów z Konstantynopola: Zenobiusa i Eustachiusa i poświęcony w 335. Pierwszy kościół był trzykrotnie większy od obecnego i rozciągał się od dzisiejszej rotundy aż do Cardo Maximus. Do budowy bazyliki użyto m. in. gładkich bloków ciosowych odzyskanych ze zburzonej świątyni Hadriana.

Budowla była podwójna (grafiki po prawej): nad domniemanym miejscem zmartwychwstania znajdowała się otoczona 12 kolumnami rotunda, wzgórze Kalwaria uplasowano na otwartym dziedzińcu, a na wschód od niego stanęła klasyczna bazylika, nietypowo zorientowana odwrotnie. Dekoracje były niezwykle bogate - marmur, mozaiki, złoto, kolumny z czystego srebra.
Druga najważniejsza chrześcijańska świątynia tego okresu, Eleona, powstaje w 326 na Górze Oliwnej - w miejscu, gdzie Jezus uczył apostołów modlitwy "Ojcze Nasz". Na podstawie znalezisk archeologicznych pod obecnym kościołem Pater Noster można określić, że Eleona miała formę trójdzielnej bazyliki: wąski narteks, otwarte atrium i sanktuarium z ołtarzem i apsydą po stronie wschodniej. Inna nazwa świątyni to Kościół Uczniów Chrystusa, przez kolejnych kilkaset lat byli w nim chowani biskupi i patriarchowie Jerozolimy.
Ponieważ miasto zaczęło przyciągać chrześcijańskich pielgrzymów, powstawały dla nich szpitale i noclegownie, a także klasztory i kolejne kościoły. Odbudowa ominęła Wzgórze Świątynne, które pozostało pokrytym gruzem pustkowiem - stan niezwykle symboliczny dla miasta pod rządami chrześcijańskimi.
Jeśli chodzi o budowle publiczne, trudno jest wyróżnić, które powstały w czasach Hadriana i jego "pogańskich" następców, a które za Konstantyna. Ówczesne "pamiętniki z podróży" także niewiele wnoszą, spisywali je głównie "turyści religijni" ;) Dziennik anonimowego "Pielgrzyma z Bordeaux" z lat 333-334 znany jako "Itinerarium Burdigalense" wymienia stojące na Wzgórzu Świątynnym dwa posągi konne Hadriana, jednakże uważa się, że pielgrzym pomylił cesarzy (obaj byli brodaci, co wówczas było ewenementem, bo Hadrian był pierwszym brodatym cesarzem rzymskim) i drugi pomnik przedstawia nastepcę Hadriana, Antoninusa Piusa. Potwierdza to znalezisko w murze nad pozostałościami Bramy Podwójnej - wykorzystany powtórnie przez muzułmanów blok kamienny z inskrypcją z pomnika Antoninusa Piusa z dedykacją dla Hadriana. Poza pomnikami pielgrzym wspomina o kilku zbiornikach wodnych, murze obronnym i czterech bramach, ale niestety skupia się głównie na miejscówkach religijnych. Podobnie późniejszy Hieronim ze Strydonu w dziele "Pielgrzymka św. Pauli", opisującym pielgrzymkę do Ziemi Świętej około roku 382, z budowli świeckich wspomina jedynie zrujnowaną bramę południową.
W roku 361 cesarzem został Flawiusz Julian lepiej znany jako Julian Apostata, ostatni rzymski władca niechrześcijański, który usiłował na różne sposoby zwalczać i osłabiać nową religię. Skorzystali na tym Żydzi, którym na krótko pozwolono wrócić do Jerozolimy. Alypius z Antiochii miał na rozkaz cesarza odbudować żydowską świątynię, ale w roku 363 Julian zmarł, a potężne trzęsienie ziemi w Galilei dotknęło także prowincję Syria Palaestina i plany zostały anulowane. Niektóre źródła podają, że sami Żydzi zbudowali synagogę na wzgórzu, po uprzednim oczyszczeniu go z gruzu - potwierdza to znalezisko archeologiczne szczątków budowli z tego okresu pokrytej popiołem z pożaru wywołanego trzęsieniem ziemi. Ostatni władca przed podziałem cesarstwa, Teodozjusz I Wielki, ogłosił chrześcijaństwo religią państwową imperium w roku 380, a ostatnim chyba kościołem zbudowanym w Jerozolimie przed podziałem jest bazylika Hagia Sion, powstała na wzgórzu Syjon w miejscu biblijnego Wieczernika pod egidą biskupa Jerozolimy Jana II i poświęcona w 394.

OKRES CESARSTWA WSCHODNIORZYMSKIEGO (BIZANTYŃSKI)
W roku 395 Cesarstwo Rzymskie rozpadło się na część zachodnią i wschodnią. Prowincja Syria Palaestina weszła w skład Cesarstwa Wschodniorzymskiego, zwanego przez nowożytnych historyków Bizantyńskim i została podzielona na dwie jednostki administracyjne: Palaestina Prima i Palaestina Secunda. Judea, a z nią Jerozolima, weszła w skład pierwszej z nich (podział obowiązywał do lat 630.). W V wieku chrześcijańska Jerozolima zaludniała się w błyskawicznym tempie, według badaczy miała 50-70 tysięcy mieszkańców.

W roku 438 żona cesarza Teodozjusza II Aelia Eudokia (Athenais) udała się na pielgrzymkę do Jerozolimy i krótko później powróciła tam na wygnanie, kiedy w 443 została oskarżona o romans, pozostając w mieście do śmierci w 460. Eudokia zbudowała w Jerozolimie kościół i klasztor pw. pierwszego męczennika św. Szczepana (Stefana) na północ od dzisiejszej Bramy Damasceńskiej (w miejscu gdzie Szczepan został ukamienowany) oraz drugi kościół na południe od miasta, przy odtworzonej (po zniszczeniu przez rzymskie wojska) sadzawce Siloam, prawdopodobnie pod wezwaniem św. Marii. Ufundowała klasztory, szpitale, przytułki i noclegownie dla pielgrzymów, zbudowała też pałac dla siebie i biskupa, prawdopodobnie w miejscu dzisiejszej dzielnicy żydowskiej.

Nowe budowle na południu spowodowały konieczność wzniesienia nowego muru obronnego, który włączył w granice miasta m.in. wzgórza Syjon i Ophel. Syjon znajdował się jeszcze poza południowymi murami obronnymi Jerozolimy zbudowanymi na początku IV wieku, bo był wówczas niezamieszkały i pokryty głównie poletkami uprawnymi. Jednak kiedy na przestrzeni IV wieku nastąpił duży wzrost znaczenia miasta dla chrześcijan, zaczęły się pielgrzymki do ważnych miejsc biblijnych, w tym na Syjon, gdzie wg Biblii miała się odbywać Ostatnia Wieczerza i stał już kościół Hagia Sion. Biskup Lyonu Eucheriusz, który odwiedził Jerozolimę w połowie V wieku, opisuje ją jako "miasto o kolistym zarysie, otoczone przez mur obejmujący także Górę Syjon i wznoszący się nad miastem niczym cytadela".
Eudokia przychyliła się do prośby Żydów o pozwolenie na częstsze niż raz w roku odwiedzanie Jerozolimy. Jednak te odwiedziny nierzadko kończyły się atakami chrześcijańskich tłumów podżeganych przez mnichów. Odnalezione przez archeologów pozostałości pochówków potwierdzają, że Jerozolima bizantyńska była na stałe zamieszkana wyłącznie przez chrześcijan.
W roku 451 Sobór chalcedoński nadał biskupstwu Jerozolimy religijny status patriarchatu - jednego z pięciu składników Pentarchii (obok Rzymu, Aleksandrii, Antiochii i Konstantynopola), koncepcji wywodzącej struktury kościelne z istniejących struktur państwowych. Pierwszym patriarchą Jerozolimy został Juwenalis.
W VI wieku odbyło się w Jerozolimie kilka synodów, w tym w 512 (popierający papieża Symmachusa) i w 536 (potępiający 4 wyznawców monofizytyzmu).

Kolejnym budowniczym, który pozostawił po sobie ślad, był cesarz Justynian I Wielki (panowanie 527-565). W roku 543 zbudował on największy bizantyński kościół w mieście - Nowy Kościół Św. Marii Theotokos, zwany Nea Maria albo po prostu Nea. Cesarz wybrał południowo-wschodnie zbocze wzgórza Zachodniego i wzmocnił je systemem sklepień, mającym utrzymać fundamenty kościoła. Historyk Prokopiusz z Cezarei, współczesny Justynianowi, dał bardzo dokładny opis przebiegu budowy, napotykanych trudności technicznych i transportowych oraz metod pozyskiwania materiałów budowlanych (kamienia i drewna na dach) w dziele "O budowach" (553-555). Po prawej zamieszczam schemat rzeźby terenu Jerozolimy i okolic (mury są współczesne). Pozwala to wyjaśnić częste nieporozumienie, które i mnie gnębiło - mylenie pojęć "wzgórze Zachodnie" i "wzgórze Syjon". Wzgórze Zachodnie to dzisiejsza dzielnica ormiańska (w granicach współczesnych murów), Syjon zaś znajduje się poza murami, na południe od dzisiejszej Bramy Syjonu (Bramy Dawida).

		Przy parkingu w dzielnicy żydowskiej archeolog prof. Nachman Avigad odkrył w latach 70. XX w. pozostałości sześciu sklepionych komór, fragmenty dwóch mniejszych apsyd, mur zbudowany z warstwy wielkich kamieni od zewnątrz i mniejszych od wewnątrz oraz inskrypcję identyfikującą Justyniana jako fundatora budowy. Na zachód, przy granicy dzielnic żydowskiej i ormiańskiej także odkryto mury i marmurowe posadzki, najpewniej zachodnią część kościoła - atrium lub dziedziniec. Nad południowo-wschodnim narożnikiem Nea przebiega obecnie południowy mur miasta. Zachodnia strona świątyni składała się z dziedzińca otwartego na Cardo, atrium z kolumnadą i wejścia z dwiema wielkimi kolumnami. Wewnątrz nawa główna kończyła się centralną apsydą i dwoma mniejszymi pomieszczeniami po obu stronach, także z apsydami. Nie wiadomo czy kościół miał nawy boczne (odkryto tylko dwa szeregi kolumn wewnątrz), ale jego ogromne rozmiary (100 na 52 metry) sugerują istnienie dodatkowych kolumn wspierających sklepienie. Nea jest największą znaną bazyliką na terenie Palestyny. W skład jej kompleksu wchodziły też klasztor, szpital i noclegownia, nie wiadomo gdzie dokładnie usytuowane, wykopaliska sugerują, że przylegały do południowej ściany kościoła. Po lewej proponowana rekonstrukcja wyglądu Nea, przypominająca rzymską bazylikę San Paolo fuori le Mura. Front atrium jest skierowany na zachód.

Drugim przedsięwzięciem Justyniana było przedłużenie Cardo Maximus na południe, do nowej świątyni. W ten sposób ulica połączyła trzy kościoły i regularnie przechodziły nią religijne procesje między kościołem Zmartwychwstania, Nea Maria i Hagia Sion. Współczesne wykopaliska odsłoniły i udostępniły 200-metrową część bizantyńskiej Cardo Maximus, obniżoną o 4 metry w stosunku do dzisiejszego poziomu ulicy.

Mozaika podłogowa z VI wieku (datowana ok. 560-565) znaleziona w bizantyńskiej świątyni w Madabie (Jordania), znana jako "Mapa z Madaby", przedstawia ówczesną Ziemię Świętą z Jerozolimą w centrum. Jest to najstarsza zachowana mapa Jerozolimy, bardzo wierna i szczegółowa, choć oczywiście eksponująca wyłącznie elementy chrześcijańskie. Jerozolima ma owalny kształt, jest otoczona przez mury z wieżami i bramami (dzisiejsze: Wieża Dawida, Bramy Damasceńska, Lwia, Złota i Syjonu). Można prześledzić przebieg obu jerozolimskich cardines. Przedłużona Cardo Maximus ma dwa rzędy kolumn, Cardo Valensis - jeden. Widać wyraźnie północny plac, nadal stojącą kolumnę z pomnikiem Hadriana i bramę północną, choć w czasach powstania mozaiki był w użyciu już tylko jeden łuk - centralny. Wszystkie kościoły - Zmartwychwstania, Hagia Sion i Nea Maria - są wyolbrzymione, przy czym nieadekwatnie do rzeczywistych rozmiarów (Nea była większa od kościoła Zmartwychwstania). Uwaga - obróciłam zdjęcie, ponieważ oryginał jest poziomy i nie koresponduje ze współczesną mapą.

Cesarz Justynian zasłużył się także faktem, że w roku 534 zwrócił Jerozolimie bogactwa świątynne, zagrabione przez Rzymian pod wodzą Tytusa w roku 70. Skarby (możliwe do zidentyfikowania dzięki Łukowi Tytusa w Rzymie) po wielu przygodach znalazły się w kościele Nea Maria.
W roku 603 papież Grzegorz I zlecił opatowi z Rawenny Probusowi wybudowanie w Jerozolimie szpitala dla chrześcijańskich pielgrzymów, usytuowanego w miejscu byłego rzymskiego forum (obecnie Muristan).

OKRES PERSKI, ARABSKI I SELDŻUCKI

Wspaniały kościół Nea nie przetrwał długo. 70 lat po jego inauguracji, w roku 614, Jerozolimę najechała i podbiła armia perska szachinszacha z dynastii Sasanidów, Chosroesa (Chosrowa) II, z pomocą żydowskich sojuszników, którzy w latach 613-617 wzniecili powstanie przeciw wschodniorzymskiemu cesarzowi Herakliuszowi (rządy 610-641). Kościoły zostały złupione i zburzone lub spalone, około 90 tysięcy chrześcijan zabitych. Z kościoła Zmartwychwstania zniknęła relikwia "Krzyża Prawdziwego", a z Nea - niedawno zwrócone przez Justyniana skarby żydowskiej świątyni. Już trzy lata później, w 617, Persowie zdradzili Żydów, kończąc ich krótkie i raczej chaotyczne rządy w Jerozolimie, a żydowski gubernator miasta został zabity przez tłum chrześcijan.

W 629 po udanej kampanii Herakliusza przeciw Sasanidom i decydującej bitwie pod Niniwą Jerozolima wróciła na kilka lat do rąk bizantyńskich. Herakliusz odbudował kościół Zmartwychwstania i podczas uroczystej ceremonii w 630 zwrócił miastu "Krzyż Prawdziwy", ale buntowniczych Żydów wymordował albo wygnał z miasta, a żydowskie skarby nie odnalazły się do dziś (jedna z rozpatrywanych wersji - nadal są ukryte pod ruinami Nea).
Według tradycji muzułmańskiej w roku 621 miała miejsce Isra - cudowna podróż proroka Mahometa z Mekki do "najdalszego meczetu" oraz Mi'raj - chwilowe wniebowstąpienie. Jerozolima była pierwszym, przejętym od Żydów, kierunkiem muzułmańskich modlitw (kibla) do roku 624, kiedy zostały "objawione" wersety identyfikujące kiblę z Mekką. Sam prorok Mahomet będąc w Mekce i tuż po przeprowadzce do Medyny modlił się jeszcze w kierunku Jerozolimy.
W listopadzie 636 zaczęło się oblężenie Jerozolimy przez siły bliskiego towarzysza proroka Mahometa, Abu Ubajda, w ramach konfliktu między Cesarstwem Bizantyńskim a Raszidunami (Prawowiernymi), pierwszymi kalifami - następcami zmarłego w 632 proroka. Po prawie pół roku patriarcha Sofroniusz zgodził się poddać miasto, ale tylko osobiście kalifowi Umarowi, drugiemu z Raszidunów. Umar przybył pieszo do Jerozolimy i miasto poddało się w kwietniu 637. Sofroniusz i Umar zawarli porozumienie znane jako Umowa Umara, gwarantujące chrześcijańskim mieszkańcom Jerozolimy (nota bene nazywanej w dokumencie Aelią) swobodę religijną, a także gwarancję bezpieczeństwa osobistego i własności, pod warunkiem płacenia podatków. Według historyka Al-Tabari porozumienie zawierało zapewnienie, że Żydzi "nie będą mieszkać z nimi w Aelii", choć inne źródła ten zakaz podważają, twierdząc że za panowania Raszidunów 70 żydowskich rodzin z Tyberiady otrzymało pozwolenie na osiedlenie się w Jerozolimie i odtworzenie społeczności. Według kronikarzy Umar był tak dyplomatyczny, że odmówił propozycji Sofroniusza wspólnych modłów w kościele Zmartwychwstania, w obawie, że muzułmanie mogą to odebrać jako pretekst do zmiany kościoła w meczet. A zobaczywszy fatalne zapuszczenie Wzgórza Świątynnego Umar rozkazał oczyścić je i zbudować w południowej części drewniany meczet. "Opowieści biskupa Arkulfa", relacja z pielgrzymki VII-wiecznego biskupa do Palestyny w 679-682, mówi o prostokątnej drewnianej świątyni na trzy tysiące osób.

W 1. połowie VII wieku obszar Judei kolejny raz zmienił nazwę, z rzymskiej prowincji Palaestina Prima na dystrykt wojskowy Jund Filastin, będący częścią prowincji Bilad al-Sham (Syria) i podzielony na jedenaście okręgów administracyjnych "kura". Stolicą dystryktu został Ludd. Wczesny okres muzułmański obejmuje rządy czterech kalifatów: * Raszidunów (637-661) * Umajjadów (661-750) * Abbasydów (750-969) * Fatymidów (969-1099) Mapka po lewej przedstawia prowincję Syria i dystrykt Filastin w IX wieku, kiedy stolicą dystryktu była już założona przez umajjadzkiego kalifa Sulajmana Ibn Abd al-Malika w 716 Ramla. Jerozolima na mapie nosi nazwę Bayt al-Maqdis, co znaczy "świątynia". Inne arabskie nazwy Jerozolimy to Iliya (od Aelii), Sihyun (od Syjonu) i Al-Quds ("święta").

Na przełomie VII i VIII wieku powstają na Wzgórzu Świątynnym muzułmańskie budowle, które mogą podziwiać dzisiejsi turyści. Piąty umajjadzki kalif Abd al-Malik ibn Marwan (panowanie 685-705) wsławił się zbudowaniem Kopuły na Skale i Kopuły Łańcucha (691) oraz meczetu Al-Masjid al-Aqsa (wspólnie z synem Al-Walidem, 705), dokładniej opisanych w części poświęconej zwiedzaniu. Meczet znajduje się w miejscu wcześniejszej prowizorycznej świątynki postawionej przez Umara. Istnieje opinia, że skojarzenie Skały z podróżą Mahometa akurat w tamtym czasie ma przyczyny polityczne - kiedy rywal polityczny Abd al-Malika, Ibn Zubayr zajął podczas rebelii zwanej Drugą Fitną Mekkę i Medynę, utrudniając dostęp do dwóch świętych miejsc, kalif wymyślił trzecie święte miejsce w dogodnej lokalizacji. Zbudowany niedługo potem meczet nazwano więc "najdalszym meczetem", żeby pasowało do wybranego wersu Koranu. Święta skała żydowska została świętą skałą muzułmańską, a wzgórze zyskało nową nazwę - Al-Haram ash-Sharif. Z czasów Al-Walida pochodzą także ruiny położone u południowo-zachodniego podnóża Wzgórza Świątynnego. Zbudowane rękami sprowadzanej z Egiptu siły roboczej, w sporej części z herodowych bloków ciosowych pozostałych po zburzeniu Drugiej Świątyni, skupione wokół centralnego dziedzińca z kolumnadą, posiadały "wodociąg" z ceramicznych rur. Istnieją różne zdania co do charakteru budowli, wielość małych pomieszczeń sugeruje noclegownie dla pielgrzymów, ale bogate dekoracje - raczej pałac. Wydaje się, że w tamtym okresie południowe bramy wzgórza były otwarte i dawały pielgrzymom dostęp do Al-Haram ash-Sharif. W czasach umajjadzkich powstał zwyczaj "wstępnych" modłów uświęcających w Jerozolimie, zanim pielgrzymi wyruszyli w główną trasę do Mekki. Obecnie ruiny "pałaców" są dostępne w ramach Jerozolimskiego Parku Archeologicznego.
W roku 749 Jerozolimę dotknęło potężne trzęsienie ziemi z epicentrum w Dolinie Jordanu na północ od miasta, które uszkodziło lub zniszczyło wiele ważnych budowli, w tym meczet Al-Aqsa i umajjadzkie "pałace". Rok później, w 750 przez Jerozolimę i inne najważniejsze miasta Syrii przetoczyła się fala zamieszek, w wyniku których kalifat umajjadzki został obalony przez rewolucję abbasydzką. Nowy kalifat Abbasydów wywodził swój ród od wuja proroka Mahometa, Abbasa. Abbasydzcy władcy odbudowali meczet Al-Aqsa, ale "pałace" pozostawili w ruinie, generalnie mało interesując się Jerozolimą. W roku 797 do piątego abbasydzkiego kalifa Haruna al-Rashida (panowanie 785-809) zgłosiła się delegacja Franków od króla Karola Wielkiego (Charlemagne) z propozycją sojuszu. W rezultacie rozmów (i prezentów) kalif przekazał Karolowi funkcję opiekuna świętych miejsc chrześcijaństwa w Jerozolimie. Odbudowano kościół Zmartwychwstania (który regularnie był niszczony przez trzęsienia ziemi lub pożary), powiększono chrześcijański szpital (ten w późniejszym Muristanie) i oddano go pod opiekę zakonowi benedyktynów, zbudowano też kilka klasztorów i bibliotekę. Ówczesny patriarcha Jerzy także utrzymywał regularny kontakt z Karolem i otrzymywał od niego pomoc.
W 2. połowie IX wieku kalifat Abbasydów zaczął ulegać decentralizacji i jego części znalazły się pod faktyczną władzą różnych dynastii. W 878 Jerozolima została zdobyta przez Ahmada ibn Tuluna, namiestnika Egiptu, który ogłosił uniezależnienie się Egiptu od Abbasydów i podbił większość Syrii. Jako władca Ibn Tulun starał się uładzić stosunki z chrześcijanami i Żydami, m.in. obsadził chrześcijanina jako gubernatora Jerozolimy. W 904 jego siły zostały pokonane przez Abbasydów i Jerozolima wróciła pod kontrolę kalifatu. Od 944 Syria dołączyła do obszaru kontrolowanego przez inną dynastię zarządzającą Egiptem - Ichszydydów, przy czym były to rządy dziedziczne i w praktyce niezależne. Był to czas prześladowań jerozolimskich chrześcijan. W 937 i 966 miały miejsce ataki muzułmanów, wspieranych przez Żydów, na kościół Zmartwychwstania. W pierwszym ataku kościół został zrabowany i podpalony, drugi spowodował zawalenie się kopuły i śmierć ówczesnego patriarchy.
W 969 Ichszydydów w Syrii obalili szyiccy Fatymidzi, którzy z kolei wywodzili swój ród od córki proroka Mahometa, Fatimy. Za panowania Fatymidów Jerozolima została stolicą Jund Filastin, choć nie udało mi się znaleźć dokładnej daty tego "awansu". W roku 1068 Ramlę całkowicie zniszczyło trzęsienie ziemi i miasto przez cztery lata leżało w gruzach, więc zmiana stolicy mogła nastąpić właśnie wtedy.
W roku 1009 fatymidzki kalif Al-Hakim nakazał zburzenie 3 tysięcy budynków w mieście, w tym chrześcijańskiego szpitala, wszystkich kościołów i synagog, m.in. kościoła Grobu Świętego. W 1030 kalif Ali al-Zahir zawarł porozumienie z cesarzem bizantyńskim Romanem III Argyrosem i zezwolił na odbudowę chrześcijańskich świątyń, ale dopiero w 1042-1048 cesarz Konstantyn IX Monomach sfinansował zarówno tę odbudowę, jak i budowę szpitala, kościoła i klasztoru w Muristanie. W kościele Grobu Świętego odbudowano zniszczoną rotundę, dodając dużą wschodnią apsydę oraz zbudowano trzy kaplice na terenie dziedzińca.

Panujący wówczas kalif Al-Mustansir odbudował także mury i wieże obronne miasta (zniszczone trzęsieniem ziemi w 1033), ale zamierzał zrobić to ze środków zebranych od mieszkańców. Cesarz Konstantyn wziął w obronę biednych jerozolimskich chrześcijan i zapłacił ich część, ale pod warunkiem wydzielenia w obrębie murów dzielnicy wyłącznie chrześcijańskiej. Dzielnica ta była niedostępna dla muzułmanów. Jednak fatymidzkie mury pozostawiły poza obrębem miasta część południową, wcześniej otoczoną murem przez Eudokię, w tym wzgórza Syjon i Ophel oraz dzielnice na południe od Wzgórza Świątynnego. Nowy południowy odcinek muru wschodniego wraz z wieżą zaczynał się przy południowej ścianie Wzgórza Świątynnego akurat w miejscu Bramy Podwójnej z czasów Heroda.

W 1054 miała miejsce Wielka Schizma, w rezultacie której patriarcha Jerozolimy dołączył do cerkwi prawosławnej, a chrześcijanie mu podlegający trafili pod władzę Konstantynopola.
W 2. połowie XI wieku Jerozolima dostała się w strefę walki o wpływy między mocno słabnącymi i rozdrobnionymi Fatymidami a rosnącymi w siłę Turkami Seldżuckimi. Szczyt potęgi państwa Wielkich Seldżuków przypadł na koniec XI wieku, kiedy kontrolowane przez nich tereny szybko rozrosły się od ich rodzinnego Morza Aralskiego na Persję i część Cesarstwa Bizantyńskiego. W 1073 Turcy opanowali Jerozolimę, a w 1077 miał miejsce bunt mieszkańców przeciw ich władzy i miasto zostało zmasakrowane przez tureckiego emira Atsiza. W 1098 Fatymidzi odbili Jerozolimę po czterdziestodniowym oblężeniu i zniszczeniu części murów obronnych.

X i XI-wieczną Jerozolimę chętnie odwiedzali podróżnicy i pielgrzymi, których dzieła dotrwały do naszych czasów.

		Al-Istakhri, perski lub arabski podróżnik i geograf z 1. połowy X wieku, w latach 930. napisał dwa dzieła, zawierające nie tylko opisy, ale także mapy. Po lewej u góry - mapa świata (obrócona w pionie w stosunku do oryginału), po prawej - mapa al-Sham (Syrii) z 952 roku. Jerozolima to jedno z kółek u góry (górny lewy róg mapy to południowy wschód). Współczesny mu (i znany osobiście) arabski pisarz, kronikarz i podróżnik Ibn Hawqal, jest autorem "Księgi dróg i krajów", odwołującej się także do dzieł Al-Istakhriego. Jego mapa świata - po lewej u dołu. Obaj podróżnicy poświęcili dużo uwagi Jerozolimie. "Święte miasto Jerozolima prawie nie ustępuje wielkością Ramli" oraz "Miasto położone wysoko na wzgórzach, podchodząc do niego z każdej strony trzeba iść pod górę. Nie ma bieżącej wody za wyjątkiem tej ze źródeł, używanej do nawadniania pól, ale i tak jest to najżyźniejsza część Filastin".

Także X-wieczny geograf i podróżnik Muhammed ibn Ahmad Al-Maqdisi (co oznacza "pochodzący z Bayt al-Maqdis"), autor dzieł "Najlepszy podział wiadomości o regionach" i "Opis Syrii (w tym Palestyny)", nie musiał Jerozolimy odwiedzać, bo się w niej urodził w 946. Pochodzący ze znanej rodziny i dobrze wykształcony, Al-Maqdisi zwiedził prawie cały świat islamski i pozostawił dokładne opisy. Szczególną uwagę poświęcił Palestynie, do której był bardzo przywiązany. Jerozolimę opisał niezwykle dokładnie, mieszkańców i zwyczaje, wygląd ulic, budynków publicznych, bazarów, oczywiście Wzgórze Świątynne i jego budowle.
W roku 1047 fatymidzką Syrię odwiedził perski pielgrzym, poeta, podróżnik i filozof Nasiri Khusrau (Nasir Khusraw), który opisał swoją podróż w dziele "Safarnama". Ocenił on liczbę mieszkańców Jerozolimy na dwadzieścia tysięcy. Miasto opisał bardzo dokładnie, zarówno święte miejsca, jak i budynki publiczne i bazary. Było otoczone kamiennymi murami z bramami z żelaza. Nie miało własnego źródła wody, w pobliżu nie było drzew. Budynki były wysokie, a drogi wyłożone kamieniem. Wspomniał o wielkim szpitalu i istniejących przy nim instytucjach charytatywnych finansujących lekarzy i lekarstwa oraz nauce medycyny. Pisał o zburzeniu i odbudowie kościoła Zmartwychwstania. Bazary były pełne tanich towarów dobrej jakości, a warsztaty rzemieślników były zgromadzone na osobnych ulicach. Oczywiście opisał także plac po stronie wschodniej, a na nim meczet i miejsce, z którego nastąpi zmartwychwstanie. Zauważył, że ludzie mieszkają w Jerozolimie, żeby być w odpowiednim miejscu, kiedy nadejdzie odpowiedni czas.

OKRES KRUCJAT I AJJUBIDZKI

Obszar Jund Filastin został podbity przez krzyżowców w ostatnim roku I Krucjaty (1095-1099). Wojska chrześcijańskie otworzyły sobie drogę do Jerozolimy zdobywając Jaffę w maju 1099. 7 czerwca krzyżowcy dotarli do Jerozolimy i oblegali ją do 15 lipca. Fatymidzki gubernator przygotował się do oblężenia gromadząc wojska egipskie, wypędzając z miasta chrześcijan w obawie przed zdradą, zakopując okoliczne studnie i wycinając drzewa wokół miasta. Krzyżowcy musieli zmierzyć się z murami obronnymi o grubości 3 m., wysokości 15 m. i łącznej długości 4 km. Podzielili się na dwie grupy: północną i południową. Początkowe ataki były nieskuteczne, z powodu braku drewna do konstrukcji oblężniczych, upału, a także braku wody i żywności. Większość czasu oblężenia upłynęła na oczekiwaniu, kto przybędzie wcześniej: armia fatymidzka z Egiptu czy statki z Genui z zaopatrzeniem. Krzyżowcy otrzymali wsparcie jako pierwsi, zbudowali machiny oblężnicze, 14 lipca dokonali ataku i dzień później zdobyli miasto od strony północnej. Wojskami krzyżowców dowodzili Godfrey de Bouillon (późniejszy pierwszy władca Królestwa Jerozolimy) oraz Tancred de Hauteville (w nagrodę pierwszy książę Galilei). Po wejściu armii do miasta zaczęła się rzeź mieszkańców, zarówno muzułmanów, jak i Żydów, w tym kobiet i dzieci. Zginęło około 40 tysięcy osób. Historycy podkreślają, że skala masakry wiąże się z zaplanowaną akcją pozbycia się ludności pogańskiej (po prawej - trzy XIII-wieczne miniatury: oblężenie Jerozolimy oraz masakra i płynąca przez miasto rzeka krwi). Potwierdzają to kronikarze, m.in. anonimowa kronika I Krucjaty zwana Gesta Francorum: "[na Wzgórzu Świątynnym] rzeź była tak ogromna, że nasi żołnierze brodzili we krwi po kostki". Ocalali muzułmanie zostali zmuszeni do wynoszenia trupów poza mury i palenia ich w stosach. Krzyżowcy natychmiast zajęli święte miejsca islamskie na Wzgórzu Świątynnym i ogłosili je świętymi miejscami chrześcijaństwa: Templum Domini (Kopuła na Skale) i Templum Salomonis (meczet Al-Aqsa).

Od razu po zdobyciu Jerozolimy ogłoszono powstanie nowego państwa krzyżowego - Królestwa Jerozolimskiego (Regnum Hierosolymitanum), monarchii feudalnej będącej lennem Stolicy Apostolskiej. Pierwsze Królestwo Jerozolimskie istniało od 1099 do 1187, ze stolicą w Jerozolimie i kilkoma wasalnymi państwami podległymi, m.in. Hrabstwem Jaffy i Aszkelonu oraz Księstwem Galilei. Niektóre terytoria (jak sama Jerozolima, Akka i Tyr) pozostawały pod bezpośrednią królewską kontrolą.

Godfrey de Bouillon nie był pierwszym wyborem na lidera, poproszony jako pierwszy Raymond de Toulouse odmówił, a Godfrey zgodził się, choć nie chciał koronacji złotą koroną "w mieście, gdzie Jezus nosił koronę cierniową" i poprzestał na tytule Obrońcy Grobu Świętego. W dodatku legat papieski Daimbert przekonał go do oddania Jerozolimy pod kontrolę papieską, by on sam mógł nią rządzić bezpośrednio jako patriarcha. Wydaje się, że Godfrey czuł się bardziej żołnierzem, niż władcą - zostawił miasto Daimbertowi, "pożyczył" z kościoła Grobu Świętego "Krzyż Prawdziwy", by miesiąc po zdobyciu Jerozolimy wymachiwać nim podczas zwycięskiej bitwy z Fatimidami pod Aszkelonem.
Chrześcijanie prawdopodobnie wrócili do miasta krótko po jego zdobyciu - źródła opisują procesję dziękczynną kapłanów chrześcijańskich (łacińskich i wschodnich), która przeszła do kościoła Grobu Świętego dwa tygodnie po znalezieniu się miasta w rękach krzyżowców. Kiedy rok później, w listopadzie 1100, Baldwin de Boulogne przybył do Jerozolimy, by objąć władzę królewską po śmierci swojego brata Godfreya de Bouillon, został powitany przez wschodniochrześcijańskich mieszkańców i kler. W dniu Bożego Narodzenia Baldwin de Boulogne ukoronował się w Bethlehem (Betlejem), stając się Baldwinem I Jerozolimskim. Ukoronował go zresztą odsunięty od władzy w Jerozolimie patriarcha Daimbert. Za rządów Baldwina I zwiększyła się liczba chrześcijańskich mieszkańców Jerozolimy, zarówno przybyłych z Europy Franków, jak miejscowych, głównie syryjskich ortodoksów z Jordanii, którzy zajęli byłą dzielnicę żydowską.

Baldwin zmarł bezpotomnie w 1118. Na XIII-wiecznej miniaturze obok jego pogrzeb w kaplicy kościoła Grobu Świętego z widoczkiem miasta na drugim planie (źródło: Sébastien Mamerot "Les Passages d'outremer faits par les Français contre les Turcs"). Królem został jego krewny Baldwin II (de Le Bourg), po jego śmierci w 1131 jego najstarsza córka Melisende razem z mężem Fulkiem V de Anjou, a w 1143-1163 syn Melisende Baldwin III (po wojnie domowej z matką). Pierwszą rezydencją królów i siedzibą rządu królestwa Jerozolimy był Pałac Salomona czyli Templum Solomonis czyli były meczet Al-Aqsa. Dopiero dwadzieścia lat później, około 1119, wybudowano pałac królewski na południe od cytadeli Dawida. Sama cytadela została wzmocniona przez nowy glacis i otoczona fosą.

Za rządów Baldwina II powstały zakony militarne joannitów (1113) i templariuszy (1119), mające za zadanie zbrojną ochronę królestwa. W Jerozolimie znajdowały się kwatery główne obu zakonów. Templariusze otrzymali były meczet Al-Aqsa (po wyprowadzce króla) - swoją drogą nazwa "templariusze" pochodzi od świątyni Salomona, z którą krzyżowcy utożsamiali meczet Al-Aqsa. Powstanie zakonu joannitów jest związane z istniejącym od XI wieku kościołem pw. Jana Chrzciciela na terenie dzisiejszego Muristanu. Kościół wraz ze szpitalem i zajazdem dla pielgrzymów zbudowali osiedli w Jerozolimie włoscy kupcy z Amalfi. Krzyżowcy ranni podczas zdobywania miasta byli leczeni w tym właśnie szpitalu i od niego nowy zakon wziął nazwę. Inne budowle Wzgórza Świątynnego także "zagospodarowano". Kopuła na Skale czyli Templum Domini została przekazana zakonowi kanoników regularnych św. Augustyna i przerobiona na kościół poświęcony w 1141. Obok wybudowano istniejącą do dziś ośmiokątną marmurową Kopułę Wniebowzięcia, prawdopodobnie jako baptysterium. Kopuła Łańcucha została przekształcona w kaplicę - jako miejsce, w którym poniósł śmierć męczeńską z rąk Agryppy I apostoł Jakub Większy. Podziemne pomieszczenia z czasów Heroda wykorzystywano jako stajnie i właśnie wtedy zyskały mylącą do dziś nazwę Stajni Salomona.

Około 1129 krzyżowcy odbudowali mury miejskie we wcześniejszym, fatimidzkim kształcie (czyli bez południowych dzielnic i wzgórz Syjon i Ophel), włącznie z bramami i wieżami obronnymi w czterech narożnikach miasta. Brama Łańcucha została przebudowana do znanej dziś podwójnej postaci, otwarto też w 1102 Bramę Złotą, zamkniętą przez muzułmanów w IX wieku. Brama Pojedyncza we wschodniej części południowego muru Wzgórza Świątynnego była wykorzystywana (a najprawdopodobniej wykuta) przez krzyżowców, by uzyskać dostęp z zewnątrz wzgórza do Stajni Salomona.

Archeolodzy odkryli pozostałości wieży północno-zachodniej, prawdopodobnie pierwotnie zbudowanej przez Fatymidów i zwanej przez krzyżowców Turris Tancred. Pozostałości innej z wież widać przy południowym murze Wzgórza Świątynnego - częściowo zasłania ona herodową Bramę Podwójną.
Krzyżowcy podzielili handlową Cardo Maximus na trzy osobne ulice-rynki: warzywno-przyprawową, Malcuisinat czyli średniowieczny odpowiednik śmieciowego jedzenia oraz kryty rynek (mapka powyżej). Zaraz obok, przy dzisiejszej ul David, znajdował się rynek nabiałowy.
Około 1114 zaczęła się odbudowa kościoła Grobu Świętego; nowy kościół poświęcono w 1149, w 50. rocznicę podboju miasta. Architekci oparli plan nowego budynku na istniejących rotundzie i dziedzińcu. Zburzyli dodaną w 1042 wschodnią apsydę i umieścili połączony z rotundą nowy kościół w miejscu dziedzińca. Rezultat był nieco dziwny - kościół nie miał naw, lecz bezpośrednie połączenie rotundy i nowego sanktuarium przez łuk triumfalny otwierający się na skrzyżowanie wsparte na czterech połączonych łukami kolumnach i zwieńczone kopułą, tworzące centrum transeptu. Za północne ramię transeptu posłużyła ocalała struktura z IV wieku, południowe zostało dobudowane razem z podwójnym wejściem (podobno wzorowanym na Bramie Złotej, foto z 2011). Z południowym ramieniem transeptu sąsiadowała zbudowana w latach 1040. kaplica mieszcząca wzgórze Kalwaria, które w IV-wiecznej świątyni znajdowało się na dziedzińcu. W tej kaplicy zostali pochowani wszyscy władcy Pierwszego Królestwa Jerozolimskiego. Także kamień Omphalos oznaczający środek świata, wcześniej umieszczony na dziedzińcu, znalazł się gdzieś w nowym chórze. Ciekawostką jest fakt, że krzyżowcy nie wykorzystali całego dostępnego do budowy terenu, a za to połączyli starą i nową część świątyni niezwykle proporcjonalnie - np. południkowa oś symetrii przebiega przez skrzyżowanie i pomiędzy częściami portalu wejściowego, a średnica nowej kopuły jest dwukrotnie mniejsza niż starej. Na zachód od wejścia zbudowano dzwonnicę, której dolna część przetrwała do dziś (oryginalnie wieża była o 20 m. wyższa). Oba kościoły - Templum Domini i Grobu Świętego - były w okresie krucjat celem masowych pielgrzymek i modłów oraz miejscem najważniejszych ceremonii (np. koronacji oraz celebrowania świąt kościelnych), ale także rywalizowały między sobą o najważniejszą pozycję w hierarchii chrześcijańskiej.
Krzyżowcy podczas swojego 90-letniego panowania w mieście budowali też nowe kościoły (pokazuje je mapka powyżej). Drugi pod względem znaczenia po kościele Grobu Świętego był znajdujący się bezpośrednio na południe od niego, wspomniany wcześniej kościół św. Jana Chrzciciela. Najlepiej zachowanym jest kościół św. Anny (babci Jezusa) z 1138, zbudowany przez wdowę po Baldwinie I. Jest to trzynawowa bazylika położona na północ od Wzgórza Świątynnego, koło Bramy Lwiej. Mieści ona kryptę, w której według wierzeń krzyżowców znajdowała się jaskinia - miejsce narodzin matki Jezusa. Katedra św. Jakuba Starszego należąca do Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego została zbudowana w stylu ormiańskim około 1160 (foto z 2011). Z podobnego okresu pochodzi pobliski także ormiański kościół Świętych Archaniołów. W 1102 krzyżowcy odbudowali bizantyńską kapliczkę św. Piotra i nadali jej nazwę św. Piotra in Gallicantu. Poza murami, w Dolinie Cedron powstał kościół Grobu NMP, gdzie pochowano królową Melisende. Inne zbudowane lub przebudowane kościoły z tego okresu były później wykorzystywane w świeckim charakterze (św. Juliana -> warsztat stolarski), na ich ruinach zbudowano inny kościół (św. Marii Łacińskiej -> luterański kościół Odkupiciela) lub w ogóle coś innego (św. Marii Większej -> bazar Suq Aftimos) albo po prostu leżą w ruinie (św. Marii Germańskiej w dzisiejszej dzielnicy żydowskiej, św. Marii Probatica w dzielnicy muzułmańskiej).
Baldwin III umarł bezpotomnie i w 1163-1174 rządził jego młodszy brat Amalric I, w 1174-1185 syn Amalrika, cierpiący na trąd Baldwin IV, w 1185-1186 wnuk Amalrika i syn jego córki Sibylli - chorowity chłopiec Baldwin V, w 1186-1190 sama Sibylla z drugim mężem Guyem de Lusignan. Przy tym od śmierci dziewięcioletniego Baldwina V dwór był podzielony na zwalczające się frakcje: Sibylli i Guya z jednej strony, byłego regenta Raymonda III hrabiego Trypolisu z drugiej.
Żydowski podróżnik Benjamin z Tudeli, który odwiedził miasto w 1173, opisał je jako "małe miasto zamieszkane przez syryjskich ortodoksów, Ormian, Greków i Gruzinów. Dwie setki Żydów mieszkały w dzielnicy przy Wieży Dawida".
Przez cały czas istnienia Pierwszego Królestwa Jerozolimskiego jego granicom zagrażali sąsiedzi: w Egipcie Fatymidzi, w Syrii Seldżukowie, Burydzi i Zengidzi. W 1174 Saladyn został sułtanem połączonych Egiptu i Syrii, zapoczątkowując dynastię Ajjubidów. We wspomnianej w opisie Tyberiady decydującej bitwie pod Hattin (3-4 lipca 1187) wojska Saladyna rozbiły armię krzyżowców dowodzoną przez króla Jerozolimy Guya de Lusignan. Guy dostał się do niewoli. Ponieważ by zgromadzić armię krzyżowcy ogołocili z wojska swoje miasta i twierdze, Saladyn bez trudu zdobył 52 grody rządzone dotąd przez chrześcijan (w tym Jaffę, Tiberias i Akkę). 20 września rozpoczęło się oblężenie Jerozolimy. Miasta broniła królowa Sibylla wraz z lordem Balianem de Ibelin (który przeżył bitwę pod Hattin, uciekając do Tyru - jedynego miasta, które nie poddało się). Obrońcy byli w niekorzystnej sytuacji, nie tylko z powodu niedoborów wojska (4 tys., w tym kilkunastu rycerzy przeciw 20 tys. Saladyna), ale też za przyczyną przepełnienia miasta uciekinierami z miast wcześniej zdobytych przez Saladyna. Balian złamał słowo dane Saladynowi, który pozwolił mu na jednodniową pokojową wizytę w Jerozolimie, by zabrać rodzinę. Królowa Sibylla i patriarcha Heraclius namówili go na pozostanie i dowodzenie obroną miasta - patriarcha nawet bardzo wygodnie rozgrzeszył go z krzywoprzysięstwa. Walki toczyły się początkowo od północy i zachodu, później od wschodu gdzie nie było bram. Pod koniec września Balian zaczął negocjacje z Saladynem, który chciał zająć miasto przy minimalnych stratach, zaproponował okup, najpierw od głowy, potem od biednych hurtowo, bo Balian umiał się targować. 2 października miasto poddało się. Przejęcie było w miarę pokojowe, zwłaszcza w porównaniu z wyczynami krzyżowców w 1099. Saladyn pozwolił królowej Sibylli na opuszczenie miasta i dołączenie do uwięzionego męża w Nablus. Oryginalnym mieszkańcom Jerozolimy (nie-krzyżowcom) zezwolono na pozostanie, od pozostałych pobrano okup i wypuszczono, albo sprzedano w niewolę. Saladyn przez parę dni zastanawiał się czy zburzyć kościół Grobu Świętego i ostatecznie - posiłkując się postawą rasziduńskiego kalifa Umara z VII wieku - postanowił otworzyć kościół i nie przeszkadzać chrześcijańskim pielgrzymkom. Ciekawostką jest historia drzwi wejściowych do kościoła: Saladyn powierzył wyłączną funkcję klucznika-odźwiernego dwóm znaczącym rodzinom muzułmańskim - Nusseibeh i Joudeh Al-Goudia. Niektóre źródła twierdzą, że Nusseibeh pełnili tę rolę znacznie wcześniej, od czasów kalifa Umara (VII w.). Potomkowie obu rodzin nadal wykonują swoje obowiązki, choć oczywiście już nie pobierają podatku za wejście. Saladyn zamurował prawą stronę drzwi, pozostawiając działające do dziś pojedyncze przejście. W 1193 z rozkazu Saladyna na południe od kościoła Grobu Świętego zbudowano meczet Umara, dla uczczenia decyzji kalifa, by nie modlić się wewnątrz chrześcijańskiej świątyni. Natomiast meczet Al-Aqsa został rytualnie oczyszczony i przywrócony do pierwotnej funkcji, odnowiono transept, zbudowano nowy mihrab, a Saladyn przywiózł nawet z Aleppo nowy minbar (rodzaj ambony). Na życzenie cesarza bizantyńskiego Saladyn zgodził się by wszystkie chrześcijańskie świątynie powróciły do obrządku wschodniego, ale otworzył też miasto dla wyznawców religii wcześniej uznawanych za heretyckie przez krzyżowców, np. koptów. W 1192 kościół św. Anny przekształcono w Salahije - kolegium szkoły szafickiej. Z tego okresu pochodzi też używana do dziś nazwa Muristan na określenie terenu byłego zakonnego szpitala krzyżowców. "Muristan" to zniekształcony "bimaristan" - po persku "szpital".
Kiedy wieści o upadku Jerozolimy dotarły do Europy, papież Urban III zmarł od szoku, a jego następca Grzegorz VIII natychmiast ogłosił wezwanie do nowej krucjaty, zaczęto też gromadzić na nią środki pobierając tzw. "podatek Saladyna".
III Krucjata (1189-1192) była dowodzona przez trzech europejskich władców (Anglii, Francji i Cesarstwa Rzymskiego), którzy borykali się z konfliktami wewnętrznymi i międzynarodowymi i w związku z tym przybyli do Palestyny osobno. Fryderyk Barbarossa dotarł pierwszy, ale w drodze spadł z konia i utonął, a większość armii niemieckiej zawróciła.

W tym samym czasie uwolniony przez Saladyna Guy de Lusignan nie został wpuszczony do Tyru i zaatakował Akkę, którą zdobył w 1191 dzięki pomocy wojsk pozostałych dwóch władców. Wtedy krucjatę opuścił francuski Filip II August i w Palestynie pozostał tylko Ryszard I Lwie Serce, który spod Akki wyruszył brzegiem morza z zamiarem ataku na Jerozolimę (zdobywając po drodze m.in. Jaffę). Po przerwie zimowej Ryszard w końcu pomaszerował na Jerozolimę, ale dotarło do niego, że nawet jeśli ją zdobędzie, to nie zdoła utrzymać, więc zawrócił. Krucjata zakończyła się zawarciem we wrześniu 1192 porozumienia między Ryszardem a Saladynem - pas nadmorski pozostawał pod kontrolą krzyżowców, Saladyn zatrzymywał Jerozolimę i pozwalał na wizyty i pielgrzymki chrześcijan.

W 1212 ajjubidzki władcza Damaszku al-Malik al-Mu'azzam zaczął odbudowywać mury obronne Jerozolimy, ale po kilku latach zmienił zdanie i w 1219 zburzył mury, obawiając się ponownego wpadnięcia miasta w ręce krzyżowców. Jerozolima pozostała niechroniona murami przez kolejne 320 lat.
Od roku 1217 na terenie muzułmańskiej Palestyny, głównie w Jerozolimie, funkcjonowała tzw. Kustodia Ziemi Świętej - samodzielna jednostka zakonu franciszkanów, opiekująca się chrześcijańskimi miejscami, od 1342 oficjalnie zatwierdzona przez papieża w roli opiekunów świętych miejsc w imieniu Kościoła Katolickiego. Członkowie Kustodii zajmowali się kościołem Grobu Świętego i ich szlacheccy przedstawiciele kontynuowali m.in. pasowanie na rycerzy zakonu bożogrobców (wyjaśnia to, w jaki sposób sto lat później rycerzami zostawali praktycznie wszyscy chętni europejscy pielgrzymi).
Głównym rezultatem III Krucjaty było powstanie następcy Królestwa Jerozolimskiego - chrześcijańskiego Królestwa Akki (zwanego też Drugim Królestwem Jerozolimskim), które przetrwało do 1291. Zmianę dla Jerozolimy przyniosła dopiero VI Krucjata (1228-1229), prowadzona przez cesarza rzymskiego Fryderyka II. Chytry cesarz nie dysponował liczną armią, ale udało mu się zawrzeć z ajjubidzkim sułtanem Egiptu al-Kamilem porozumienie (w lutym 1229) o przekazaniu krzyżowcom Jerozolimy wraz z pasem ziemi łączącym ją z terenami nadmorskimi (a także Nazaret i Bethlehem). Wyjątkiem było Wzgórze Świątynne, które pozostało pod kontrolą muzułmańską. Fryderykowi zabroniono także odbudowywać mury obronne Jerozolimy. Pakt przewidywał też 10-letni pokój. 17 marca 1229 Fryderyk wkroczył do Jerozolimy i ukoronował się, choć ceremonia miała wątpliwą wartość wobec nieobecności patriarchy, uznania przez krzyżowców paktu za zdradę oraz faktu, że Fryderyk był tylko regentem w imieniu syna (którego matką była wnuczka Isabelli I, siostry królowej Sibylli). Istnieją też wątpliwości co do faktu samej koronacji - niektórzy kronikarze twierdzą, że korona była rzymska :)
Po upłynięciu terminu 10-letniego pokoju papież wezwał do kolejnej krucjaty, by zabezpieczyć los Jerozolimy. Tzw. Krucjata Baronów (1239-1241) prowadzona przez króla Navarry Theobalda I, była przedsięwzięciem dość chaotycznym i niezorganizowanym - poszczególni możnowładcy angażowali się w bitwy samodzielnie i bez rozkazu. W ten sposób stracono Gazę, a transjordański emir An-Nasir Dawud zaatakował słabo bronioną Jerozolimę, która po miesiącu oblężęnia poddała się w grudniu 1239. Na szczęście dla krzyżowców w tym czasie zaczęły się nieporozumienia wewnętrzne Ajjubidów i dynastia podzieliła się na trzy frakcje. W 1240 podjęto skuteczne negocjacje z frakcją Ajjubidów rządzącą Damaszkiem, w rezultacie których krzyżowcy odzyskali Jerozolimę, Nazaret, Bethlehem i większość Galilei. Jednak siły drugiej ze skłóconych frakcji ajjubidzkich - tej rządzącej Egiptem - wzmocniły się poprzez przymierze z nomadycznymi plemionami Turków chorezmijskich i na polecenie ajjubidzkiego sułtana Egiptu Al-Malika as-Saliha siły klanów chorezmijskich po raz kolejny obległy Jerozolimę. Miasto poddało się 15 lipca 1244 i tym razem zwycięzcy całkowicie zniszczyli je, masakrując chrześcijańskich mieszkańców i zostawiając Jerozolimę w ruinach.

OKRES MAMELUCKI
W 1250 sułtanat mameluków zastąpił Ajjubidów jako władcy Egiptu i nowa potęga militarna, z Bajbarsem jako sułtanem od 1260. Bajbars toczył walki z resztkami państwa krzyżowców, które po jego śmierci kontynuowano aż do zdobycia w 1291 Akki przez mameluckiego sułtana Al-Ashrafa Khalila. Ta data jest uważana za końcową dla Drugiego Królestwa Jerozolimskiego. W 1260 na terenach Syrii i Palestyny po praz pierwszy pojawiły się wojska Imperium Mongolskiego. Udało się im ostatecznie dobić Ajjubidów, ale sami z kolei ulegli mamelukom. W międzyczasie podczas rajdu w 1300 Mongołowie przez 4 miesiące kontrolowali Jerozolimę. Podobno odwiedził wtedy miasto Hethum II, król sprzymierzonej z Mongołami Armenii i podarował swoje berło ormiańskiej katedrze św. Jakuba.
Trudno znaleźć unikatowe i oryginalne informacje o Jerozolimie między 1265 a 1517. Przeważa coś, co można by nazwać travelogami - pamiętnikami bogatych średniowiecznych turystów religijnych. Ich wizyty w Jerozolimie musiały być zaakceptowane zarówno przez papieża, jak i sułtana, przydzielano im opiekuna z ramienia franciszkanów oraz oficjalnego przedstawiciela lokalnych władz jako dragomana (przewodnika-tłumacza). Opisy pozostawione przez turystów-pielgrzymów są raczej sztampowe, za to ilustracje i mapy to istne szaleństwo wyobraźni.

Potomek uczestnika IV Krucjaty, wenecki polityk i geograf Marino Sanuto Starszy, był zaangażowanym propagatorem krucjat i orędownikiem ich kontynuowania. W tym celu w latach 1306-1321 napisał dzieło "Liber Secretorum Fidelium Crucis", które wręczył dwóm kolejnym papieżom jako zbiór wskazówek dla krzyżowców w celu odzyskania Ziemi Świętej. Podręcznik był wyposażony w mapy: po lewej mapa Palestyny (jej cechą charakterystyczną jest rodzaj siatki geograficznej), po prawej bardzo ogólnikowy plan Jerozolimy, nieaktualny, za to z pięknymi drzewami oliwnymi (wschód na górze).

Wśród podróżników-kronikarzy nie może zabraknąć Sir Johna Mandeville. Jego dzienniki podróżne z 1322 wspominają o częstych wizytach w Jerozolimie, którą uważał za położoną w centrum świata. Co prawda jego informacje należy traktować nie do końca serio, bo miał tendencję do ubarwiania relacji z miejsc odległych od Europy. Opis Jerozolimy jest jednak trywialny i sztampowy - Sir Mandeville powtórzył znane informacje historyczne, a wymieniając budowle skupił się tylko na świętych miejscach chrześcijaństwa. Kościół Grobu Świętego widział jako "ładny okrągły kościół o otwartym dachu z ołowiu, z ładną solidną dzwonnicą od zachodu. Wewnątrz jest tabernakulum niczym mały domek, wykonane w półkolistym kształcie i ozdobione w złocie, błękicie i innych barwach, długie na 8 stóp, szerokie na 5 i wysokie na 11, obok jest grób naszego Pana". Mandeville zaobserwował zwyczaj pielgrzymów wyskubywania i zabierania kamieni ze ścian grobu i sugerował konieczność odgrodzenia grobu od wandali. Wspomniał o płatnej "usłudze": zamknięciu pielgrzyma na noc w kościele w celu samotnej kontemplacji. Podróżnik twierdził, że odwiedził Wzgórze Świątynne, mimo że było wówczas niedostępne dla niemuzułmanów: "piękny budynek, zupełnie okrągły, bardzo wysoki, z dachem z ołowiu i wyłożony białym marmurem". W sumie - nic nowego.
Podczas trzeciego panowania sułtana Al-Nasira Muhammada Egipt stał się potęgą polityczną. Świeccy i religijni przywódcy europejscy zrozumieli, że czasy zbrojnych krucjat minęły i próbowali negocjacji. Papież w 1327 apelował do sułtana o dobre traktowanie chrześcijan i ich świętych miejsc, a w 1330 francuski król Filip VI de Valois prosił nawet o oddanie Jerozolimy - oczywiście bezskutecznie.
W 1333 francuski franciszkanin zakupił od sułtana ziemię na wzgórzu Syjon wraz z miejscem tradycyjnego Wieczernika. Zbudowano tam klasztor franciszkański (ten, w którym ponad sto lat później nocował Felix Fabri), a w 1342 papież oficjalnie zatwierdził instytucję franciszkańskiej Kustodii Ziemi Świętej.
W połowie XIV wieku pandemia dżumy zwanej czarną śmiercią wybiła 30-40 procent mieszkańców Levantu. Do Jerozolimy zaraza dotarła w 1347 drogą morską przez Alexandrię i Gazę.
W 1392-1393 pielgrzymkę do Jerozolimy odbył król Anglii Henryk IV. Złożył ofiary w kościele Grobu Świętego i na Górze Oliwnej oraz przysiągł poprowadzić nową krucjatę, by "uwolnić miasto z rąk niewiernych", jednak nie dotrzymał słowa. Być może dlatego, że według przepowiedni miał umrzeć w Jerozolimie.
W 1395-1396 szlachcic francuski Ogier d'Anglure odbył wraz z towarzyszami pielgrzymkę do Ziemi Świętej opisaną w "Le saint voyage de Jherusalem". "Przybyliśmy do świętego miasta Jerozolima i zatrzymaliśmy się w miejscu zwanym Twierdzą Dawida zaraz za miastem. Krótko potem za pozwoleniem żołnierza sułtana udaliśmy się pieszo do miasta i zostaliśmy ulokowani w szpitalu, który obecnie gości pielgrzymów. Nazajutrz strażnik kościoła Grobu Świętego zabrał nas na Święty Obchód, który każdy pielgrzym powinien odbyć". Następnie d'Anglure drobiazgowo wymienił odwiedzone miejsca, skupiając się jednak wyłącznie na szczegółowym znaczeniu biblijnym. Na koniec podsumowanie: "Jerozolima jest wspaniałym i pięknym miastem, choć jest utrzymywana w brudzie i plugastwie przez Saracenów, którzy zamieszkują ją w takiej liczbie, że wszędzie jest ich pełno. Gdziekolwiek sprzedaje się towary, na ulicach znajdują się kamienne sklepione pomieszczenia z oknami dobrze oświetlającymi wnętrze. Nad nimi są ulice, po których ludzie ciągle chodzą od domu do domu, to znaczy Saraceni, a nie pozostali, dlatego że miejscowi chrześcijanie i Żydzi mają określone miejsca i ulice, gdzie mieszkają. Święte miasto nie jest obecnie otoczone murami, ale widać z pozostałości, że kiedyś było solidnie obwarowane, i koło Bramy Jaffy jest mocna twierdza zbudowana z kamienia i z wieżami, zwana Twierdzą Dawida". D'Anglure podkreśla, że Świątynię Salomona można zobaczyć tylko z daleka, bo "kiedy Saraceni widzą chrześcijanina idącego ulicą prowadzącą do świątyni, krzyczą na niego i zmuszają do zawrócenia, bełkocząc, że nie wolno mu tu przychodzić".
W roku 1413 na pielgrzymkę do Jerozolimy udała się Margery Kempe, angielska mistyczka katolicka. Spędziła w mieście trzy tygodnie i wsławiła się faktem, że w kościele Grobu Świętego wpadała w histerię i płakała tak długo i głośno, "wyła jak pies", że ludzie narzekali i uważali ją za nawiedzoną. Po powrocie podyktowała książkę "The Book of Margery Kempe".

W roku 1455 książę Filip III Dobry zamówił u tłumacza i iluminatora Jeana Miélota ilustrowany przekład "Descriptio Terrae Sanctae" XIII-wiecznego dominikanina Burcharda du Mont-Sion. Ilustracja po lewej przedstawia Ziemię Świetą nieco symbolicznie: ruiny chrześcijańskiego zamku na pierwszym planie (być może Atlit), dalej Ramla, po lewej Bethlehem i w centrum przedstawiona stosunkowo dokładnie Jerozolima. Kopuła na Skale jest ośmioboczna, choć kształt kopuły jest dziełem fantazji, Al-Aqsa przedstawiono jako kościół, kościół Grobu Świętego ma otwartą kopułę, a twierdza Dawida cztery wieże. Na najdalszym planie kręta droga prowadzi na Górę Oliwną z kopułą Wniebowstąpienia.

W roku 1458 miało miejsce trzęsienie ziemi o magnitudzie 6.5. Kilka lat później, przed 1465, do ajjubidzkiego meczetu Umara dobudowano wysoki na 15 metrów minaret. Spowodowało to ciekawą sytuację, ponieważ na północ od kościoła Grobu Świętego, w miejscu pałacu jerozolimskiego patriarchy, stał od czasu podboju Saladyna drugi meczet - al-Khanqah al-Salahiyya, który w 1417 otrzymał praktycznie identyczny minaret. Oba minarety były położone na jednej linii, przecinającej drzwi grobu Jezusa i w jednakowej odległości od tych drzwi. Wierzchołki obu minaretów znajdowały się na tej samej wysokości pomimo różnicy poziomu gruntu. Współcześni badacze przypuszczają, że ta aranżacja miała na celu swoiste "anulowanie mocy" grobu - islam odrzucał wersję o ukrzyżowaniu i zmartwychwstaniu Jezusa.

Zestawienie trzech bardzo różnych wizerunków Jerozolimy z podobnego okresu: - po lewej mapa Jerozolimy z 1472 ze średniowiecznej łacińskiej wersji "Kosmografii" Klaudiusza Ptolemeusza, ilustrowanej przez Pietro del Massaio. Na pierwszym planie Wzgórze Świątynne, dalej kościół Grobu Świętego z dzwonnicą, u góry po lewej klasztor franciszkański na wzgórzu Syjon. - u dolu po lewej fragment (cała -> Mapa Palestyny 1475) mocno schematycznej mapy Lucasa Brandisa de Schass z 1475 uważanej za pierwszą "nowoczesną" drukowaną mapę, ponieważ informacje zaczerpnięto nie z klasyków, lecz źródła średniowiecznego (wspomnianego Burcharda du Mont-Sion).

- po prawej Jerozolima widziana przez kanonika Moguncji Bernharda von Breidenbacha (a dokładnie przez towarzyszącego mu artystę Erharda Reuwicha) podczas pielgrzymki do Ziemi Świętej w roku 1483. Większy wariant mapy tu -> Cała Jerozolima 1483

Oprócz panoramicznego widoku Jerozolimy oraz wiernego przedstawienia wejścia do kościoła Grobu Świętego, dzieło Breidenbacha i Reuwicha zawiera kompletnie niespotykane wcześniej rysunki - mieszkańców Jerozolimy różnych narodowości (Żydzi, Arabowie, Etiopczycy, grekoprawosławni) wraz z alfabetami co najmniej sześciu używanych w mieście języków, a także "słowniczek" użytecznych słów arabskich. Breidenbach wymienia też świeckie miejsce zakwaterowania - położony niedaleko szpitala dom niejakiego Elphahallo, jednego z dragomanów przydzielonych pielgrzymom przez władze. Wejście do kościoła Grobu Świętego kosztowało 5 dukatów i podczas wizyty wszyscy szlachcice zostali przyjęci do Zakonu Rycerskiego Grobu Bożego w Jerozolimie czyli bożogrobców. Grupie Breidenbacha także odmówiono dostępu do Świątyni Salomona i Bramy Złotej. Książka "Peregrinatio in Terram Sanctam" nie zawiera wielu oryginalnych szczegółów, została bowiem napisana przez wynajętego dominikanina, który nie brał udziału w pielgrzymce.
Przez część pielgrzymki towarzyszył Breidenbachowi szwajcarski dominikanin Felix Fabri (właściwie Faber czyli Schmidt), który Jerozolimę odwiedził dwukrotnie: krótko i nieudanie w 1480, a następnie na około 10 dni w 1483. Obie podróże opisał w unikatowym pod względem szczegółowości i podejścia dziele "Fratris Felicis Fabri Evagatorium in Terrae Sanctae, Arabiae et Egypti peregrinationem". Dzisiejszą Bramę Jaffy, przez którą pielgrzymi weszli do miasta, Felix nazywa Bramą Rybią. Następnie udali się długą ulicą do "pięknego zamkniętego kościoła, przed którym był wielki dziedziniec wyłożony wypolerowanym białym marmurem". W kwestii noclegów pielgrzymów podzielono na zakonnych i świeckich, tych pierwszych lokowano w szpitalu św. Jana, który "jest w ruinie i zamieszkały tylko częściowo" (bez mebli - gościom wydawano dywany do spania) albo w małym i ciasnym franciszkańskim klasztorze na wzgórzu Syjon. Świeccy mieszkali "w domu z pięknym ogrodem w dzielnicy Millo", który sądząc po dekoracjach służył wcześniej jako schronisko dla pielgrzymów, albo też - jak Breidenbach - w domu dragomana. Fabri wspomniał o pięciu włoskich kobietach, pozostających pod opieką franciszkanów i wykonujących różne prace jak pranie czy cerowanie, nazywając je "Martami" (!). Twierdził, że korzystając z nieuwagi saraceńskiego strażnika odwiedził Świątynię Salomona i opisał "sklepiony sufit, marmurowy grobowiec, kamienną posadzkę, dwie zwisające lampy, białe ściany bez malowideł czy płaskorzeźb". Wspomniał o pielgrzymie, który przekupił muzułmanina, przebrał się w jego rzeczy i zwiedził Kopułę na Skale. Innym razem dragoman załatwił im zwiedzenie meczetu w byłym kościele św. Anny, gdzie chrześcijańskie malowidła prześwitywały na pobielonych ścianach. Pałac Heroda, który trzy lata wcześniej był szkołą dla saraceńskich chłopców, teraz mieścił harem gubernatora. Do byłego domu Piłata podróżników wpuściły córki aktualnego właściciela pod jego nieobecność. Przypadkiem udało się też odwiedzić normalnie niedostępną dla pielgrzymów Twierdzę Dawida. Bramę Złotą wspomniał jako zamkniętą i zakazaną, choć pielgrzymi-wandale wydłubywali z niej gwoździe i kawałki miedzi jako pamiątki. Do kościoła Grobu NMP miejscowy sprzątacz wpuścił ich za darmo, tłumacząc, że jego ojcu ukazała się we śnie Matka Boska. W kościele Grobu Świętego Fabri z towarzyszami kilkakrotnie skorzystali z możliwości wspomnianej przez Mandeville'a - nocy w świątyni. Niestety niektórzy goście spędzili ją śpiąc, jedząc albo i pijąc wino, a także wydrapywali swoje imiona na kamieniach. Generalnie w kościele było tłoczno, pielgrzymi w euforii płakali, krzyczeli i całowali święte miejsca, rywalizowali w jakości zakupionych świec, a do tego wszędzie skakały pchły. Poza tym pod samym kościołem rozłożyli się handlarze i część pielgrzymów ulegała pokusie. Jeśli chodzi o kontakty z muzułmanami, Fabri przyznał, że konflikty były powodowane przez niewłaściwe zachowanie pielgrzymów (przejście przez cmentarz, kradzież owoców z ogrodu) i że on sam nigdy nie został źle potraktowany. Z drugiej strony goście często spotykali się z życzliwością i pozwoleniem na wejście do muzułmańskich budowli - jak medresa na Wzgórzu Świątynnym - i zwiedzając je zachowywali się z szacunkiem. Fabri był pod wrażeniem organizacji jerozolimskiego handlu - osobnych ulic dla każdej specjalności: szewców, krawców z gotową odzieżą, jubilerów, sprzedawców jedwabiu, bawełny czy cukru. Dziwił go zwyczaj kupowania gotowego, ugotowanego jedzenia na ulicy oraz spędzania czasu na płaskich dachach domów. Odnotowana też została obecność przemysłu pamiątkarskiego - zarówno świeccy goście, jak pielgrzymi mieli duży wybór okolicznościowych suwenirów: biżuterię, tkaniny malowane we wzór świątyni i Góry Oliwnej, takież karty pergaminu, krzyże, drewniane modele kościołów. Pomimo tego regularnie zdarzały się akty wandalizmu świętych miejsc i do bagaży trafiały drzazgi z krzyża albo odłamki ze ścian świątyń. Sam Felix ograniczył się do zbierania zwykłych kamieni z odwiedzanych miejsc.
Połączenie szczerych i dokładnych opisów Felixa Fabri oraz ilustracji Erharda Reuwicha to zdecydowanie najlepsza i najbardziej wszechstronna informacja o mameluckiej Jerozolimie, na jaką udało mi się trafić.

Konrad von Grünenberg, niemiecki szlachcic z Konstanzy odbył w 1486 pielgrzymkę do Ziemi Świętej, którą opisał i narysował w travelogu "Beschreibung der Reise von Konstanz nach Jerusalem". Podczas pobytu w Jerozolimie także został przyjęty do zakonu bożogrobców. Jego pamiętnik z podróży jest pięknie i bogato ilustrowany - po lewej mapa Jerozolimy nadal z herbem Królestwa Jerozolimskiego, po prawej - grób Jezusa w kościele Grobu Świętego.

Ostatni wizerunek Jerozolimy z czasów mameluckich to drzeworyt w "Nuremberg Chronicle" niemieckiego historyka Hartmanna Schedela, ukończonej w 1493 encyklopedii biblijno-historycznej, zwanej od nazwiska autora "Schedelsche Weltchronik" czyli "Kronika świata Schedela". Ilustrował ją Michael Wolgemut, wybitny artysta z Norymbergi, wykonując ponad 600 drzeworytów. Kronika została wydana drukiem w wersjach łacińskiej i niemieckiej. Wygląda jednak na to, że autorzy mieli nieaktualne dane, jak zresztą wielu innych, przedstawiających Jerozolimę pomiędzy 1219 a 1537 jako wyposażoną w mury i wieże obronne.

Nie tylko chrześcijańscy pielgrzymi pisali o Jerozolimie. Urodzony w Jerozolimie muzułmański sędzia i historyk Mujir al-Din napisał w 1495 dzieło "Al-Uns al-Jalil bi-tarikh al-Quds wa-Khalil" ("Wspaniała historia Jerozolimy i Hebronu"), pokazujące historię i współczesność miasta, jego wygląd, zabudowę i społeczność bardzo dokładnie, ale wyłącznie z muzułmańskiej perspektywy, bez wzmiankowania chrześcijan czy Żydów. Mujir al-Din został pochowany w grobowcu u podnóża Góry Oliwnej (foto z 2011).
Żydowska populacja Jerozolimy ucierpiała mocno podczas okresu krucjat. Zapiski uczonego rabina Nachmanidesa, który przybył do miasta w 1267, odnotowują wśród dwutysięcznej populacji 300 chrześcijan i dwie rodziny żydowskie. "Czym bardziej święte miejsce, tym większe zniszczenia je spotkały. Jerozolima jest najbardziej ze wszystkich zdewastowana". Rabin nie mógł znaleźć wymaganych dziesięciu osób koniecznych do przeprowadzenia modłów. Nachmanidesowi udało się odtworzyć żydowską społeczność, także dzięki budowie istniejącej do dziś synagogi zwanej synagogą Rambana przy ul. Ha-Yehudim. Budowla powstała na ruinach rzymskich i bizantyńskich i znajdowała się poniżej poziomu ulicy, by spełniać muzułmańskie wymogi. Drugim, późniejszym źródłem odbudowy żydowskiej społeczności była fala imigracji Żydów aszkenazyjskich w rezultacie prześladowań podczas pandemii w połowie XIV wieku.
Zmiany architektoniczne w okresie mameluckim to przede wszystkim meczety oraz medresy czyli muzułmańskie szkoły teologiczne, budowane przez lokalnych gubernatorów. Jedną z nich jest częściowo zachowana medresa al-Ashrafiyya w zachodniej części Wzgórza Świątynnego (budowa 1480-1482). Budowano także ribaty - rodzaj klasztorów, najczęściej wykorzystywany jako schronisko dla pielgrzymów. Na Wzgórzu Świątynnym powstały też meczet Al-Buraq, portyk zachodni, fontanny i wszystkie cztery minarety, odrestaurowano wcześniejsze budowle, w tym Kopułę Łańcucha. Powstawały bogate grobowce, jak wspomnianego wcześniej Mujira al-Dina. W okresie mameluckim ukształtował się styl muzułmański w architekturze, z takimi cechami jak eleganckie proporcje, wyraziste fasady, wejścia ozdobione wykutymi w kamieniu detalami geometrycznymi. W 1340 Ormiański patriarchat Jerozolimy zbudował mur otaczający dzielnicę ormiańską. Samo miasto, jako pozbawione znaczenia politycznego i strategicznego, murów obronnych nie miało, jedynymi ufortyfikowanymi miejscami były Wzgórze Świątynne i Twierdza Dawida, służąca jako rezydencja gubernatora.

OKRES OSMAŃSKI

W latach 1516-1517 trwała wojna między egipskim sułtanatem mameluków a nową potęgą - anatolijskim imperium osmańskim sułtana Selima I. Selim podbił całkowicie mameluków i w 1516 zajął Syrię. Podbite tereny zostały włączone do imperialnego systemu administracji terytorialnej. Początkowo cała Syria była jednym eyaletem (prowincją) podzielonym na sanjaki (dystrykty). W 1549 nastapił podział Syrii na dwa eyalety. W skład eyaletu Damaszek wchodził sanjak Jerozolima. W 1841 dystrykt został odłączony od prowincji Damaszek jako terytorium bezpośrednio podległe władzom w Konstantynopolu i od 1872 do 1918 nosił nazwę mutasarriflik (mutasarrifat) Jerozolima (mapka po prawej).

Samo miasto Jerozolima było wydzielonym belediye (gminą miejską) w kaza (poddystrykcie) Jerozolima. Mutasarrifami (gubernatorami) byli zazwyczaj wyznaczani przez Wysoką Portę doświadczeni urzędnicy państwowi, którzy poza ojczystym tureckim władali przynajmniej jednym językiem europejskim (najczęściej francuskim). Ciekawostką jest fakt, że z reguły nie mówili oni po arabsku.
Selim I odwiedził Jerozolimę w 1517, zaliczając pielgrzymkę w drodze między jedną zwycięską bitwą z mamelukami (Aleppo) a drugą - i finałową (Kair). Krótko później oddelegował miejscowy klan Abu Ghosh (ich rodzinna wieś leży 10 km od miasta na trasie z Jaffy) do czuwania na trasą pielgrzymkową z Jaffy do Jerozolimy, co oznaczało głównie kasowanie myta od pielgrzymów oraz podatków od kościołów. Ten przywilej utrzymywał się w rodzie na tyle długo, że trzysta lat później klanowi "podatkobiorcy" zbuntowali się przeciw egipskiemu gubernatorowi, który w 1834 pozbawił ich prawa do pobierania opłat od pielgrzymów.
Sułtan Selim I popierał obecność w mieście chrześcijan różnych obrządków, ale głównie prawosławnych, którym zezwolił na odbudowę swoich kościołów i szpitali.
Następcą zmarłego w 1520 Selima był jego słynny syn Sulejman I zwany Wspaniałym (1520-1566). Zasłynął między innymi wielkimi projektami budowlanymi, nie tylko w stołecznym Konstantynopolu. W Jerozolimie odnowił Kopułę na Skale, zastępując dotychczasową marmurowo-mozaikową fasadę barwnymi (niebieskimi, białymi, zielonymi i żółtymi) tureckimi płytkami fajansowymi, na których umieszczono sury Koranu. Prace zaczęły się już w pierwszym roku panowania Sulejmana i podobno zajęły siedem lat. Zainstalowano także witrażowe okna. Powstało pięć publicznych fontann, w tym Sabil Bab al-Silsilah położona przy Bramie Łańcucha. Prace "renowacyjne" na terenie Wzgórza Świątynnego trwały zresztą przez całe panowanie Sulejmana - Kopuła Proroka (Qubbat an-Nabi) została zbudowana w 1538 przez ówczesnego gubernatora Muhammada Beya, a Kopułę Łańcucha (Qubbat al-Silsilah) w 1561 także pokryto ozdobnymi fajansowymi płytkami.
W latach 1537-1541 z rozkazu Sulejmana odbudowano po ponad trzystu latach miejskie mury obronne i wieże w kształcie powtarzającym ich wcześniejszy przebieg fatymidzko-krucjatowo-mamelucki. Są to mury istniejące do dziś. Ponad 3 kilometry długości, wysokie na 12 metrów, z 34 wieżami - był to jeden z największych projektów budowlanych imperium. Odbudowano też wszystkie sześć działających bram, a siódmą - Bramę Złotą - ostatecznie zamknięto w 1541. Wcześniej parokrotnie była zamykana przez muzułmanów i otwierana przez chrześcijan, ponieważ zgodnie z żydowskim podaniem tą właśnie bramą miałby do Jerozolimy powrócić Mesjasz. Ponieważ islam za Mesjasza uważa Jezusa, Sulejman uznał zapewne, że brama już niepotrzebna i lepiej, żeby nikt z niej nie korzystał. Na wszelki wypadek przed bramą zainstalowano też cmentarz.
Sulejman prowdził też prace budowlane w Cytadeli Dawida - w 1531-32 zbudował bramę wejściową i meczet Mihrab el-Qal'a ed-Dawood z górującym nad cytadelą minaretem, który współcześnie mylnie nazywa się "Wieżą Dawida".

W 1546 miało miejsce trzęsienie ziemi o magnitudzie 6.6 i epicentrum w Dolinie Jordanu. Ówczesne plotki, które dotarły nawet do Polski, mówiły o poważnych, wręcz dramatycznych zniszczeniach, ale z kolei imperialne dokumenty zlecające naprawy wskazują na umiarkowane szkody. Potwierdzają to relacje pielgrzymów odwiedzających Jerozolimę kilka miesięcy po wydarzeniu - najpoważniejszym zniszczeniem wydaje się być zawalenie się górnej części dzwonnicy kościoła Grobu Świętego (po lewej rysunek Dominika de la Greche towarzyszącego czeskiemu pielgrzymowi Oldrichowi - lato 1546).

W 1551 franciszkanie zostali usunięci przez władze z zajmowanego od ponad dwustu lat klasztoru w lokalizacji Wieczernika na wzgórzu Syjon. W zamian z pozwolenia sułtana Sulejmana franciszkanie kupili w 1860 od Gruzińskiego Kościoła Prawosławnego teren położony w zachodniej części miasta. Zbudowano na nim klasztor Najświętszego Zbawiciela, który kontynuował funkcję Kustodii Ziemi Świętej.
W 1555 po raz pierwszy od roku 326 otwarto grób Jezusa w kościele Grobu Świętego. Powodem były prace renowacyjne kościoła, a operacji dokonał franciszkański kustosz za pozwoleniem papieża i sułtana, a za pieniądze Filipa II hiszpańskiego, który nadal utrzymywał tytuł króla Jerozolimy.

Mapa "Jerusalem Civitas Sancta" niemieckiego kartografa i franciszkanina Sebastiana Münstera. Drzeworyt koloryzowany, w: "Cosmographia Universalis", Bazylea, około 1550.
		Po lewej - Kopuła na Skale na XVII-wiecznej miniaturze osmańskiej. Po prawej - plan Jerozolimy w dziele "Reizen van Cornelis de Bruyn door de vermaardste Deelen van Klein Asia" niderlandzkiego podróżnika i pisarza Cornelisa de Bruijna, 1698.

Władze osmańskie podpisały porozumienia, tzw. "kapitulacje osmańskie" z kilkoma kolejnymi królami Francji. Sułtani gwarantowali w nich wolność religijną katolików mieszkających na ich terenie, swobodny dostęp pielgrzymów do świętych miejsc chrześcijaństwa oraz wyłączność franciszkanów na zarządzanie tymi miejscami. Pierwsze porozumienie podpisał Sulejman I w 1536, a odnowiono je w 1673, 1740 i 1852. Na bazie tych porozumień w 1604 Ahmed I i Henryk IV podpisali dokument "ochrony misji" potwierdzający swobodny dostęp francuskich pielgrzymów do świętych miejsc, co spowodowało falę wizyt francuskich misjonarzy.
"Kapitulacje" nie przeszkodziły niezadowoleniu i zamieszkom, jakie w 1701 wywołało pozwolenie sułtana Mustafy II na rezydowanie w mieście francuskiego konsula Sydonu. Widocznie dyplomatów widziano jako groźniejszych od braci zakonnych. Apelowano do sułtana o cofnięcie pozwolenia i argumentowano, że cudzoziemscy dyplomaci mieli zakaz wstępu do Jerozolimy po podbojach Umara i Saladyna.
W latach 1624-1634 terytorium Syrii pozostawało pod bezpośrednią władzą emira Górnego Libanu Fakhra al-Dina II. Emirat był jednym z wasali Imperium Osmańskiego, ale posiadał sporą autonomię i zaczął rosnąć w siłę. Podczas konfliktu z gubernatorem prowincji Damaszek Mustafa Paszą emir wygrał w 1623 bitwę pod Anjarem i zagarnął teren "całego Arabistanu" (w tym Jerozolimę), który udało mu się utrzymać przez 10 lat.
Z religijnych wydarzeń żydowskich należy wspomnieć pobyt (1663-1665) Sabbataia Zevi, rabina sefardyjskiego i kabalisty, który podawał się za Mesjasza. Rabin pościł, śpiewał, rozdawał dzieciom słodycze i wygłaszał przemowy, nie cieszył się jednak sympatią miejscowych rabinów. Na prośbę żydowskich mieszkańców "załatwił" u znajomego kairskiego bogacza pieniądze dla jerozolimskiej spoleczności gnębionej podatkami przez miejscowe władze. Natomiast w 1700 w mieście osiedlił się żydowski kapłan polskiego pochodzenia Judah He-Hasid wraz z grupą około tysiąca żydowskich imigrantów pozbieranych z całej Europy. W tym czasie w Jerozolimie mieszkało około 1200 Żydów, więc ten najazd wprowadził zamieszanie i niezadowolenie: miejscowi nie byli w stanie pomóc finansowo przybyszom, w dodatku podejrzewano część z nich o przynależność do ruchu wspomnianego wyżej pseudo-mesjasza. Aszkenazyjscy imigranci zadłużyli się, by zbudować synagogę, ale w 1720 ich arabscy wierzyciele przejęli ziemię i spalili budynek. W rezultacie władze osmańskie wydaliły z miasta wszystkich Żydów aszkenazyjskich, nowych i starych mieszkańców, obwiniając ich hurtem o stworzenie problemu. Spalona synagoga była jeszcze parokrotnie odbudowywana i niszczona - dziś to synagoga Hurva na placu o tej samej nazwie.

Nie tylko żydowscy mieszkańcy narzekali na wysokie podatki. W 1703-1705 wybuchło "powstanie naqiba al-ashrafa" (stanowisko przywódcy lokalnych potomków proroka Mahometa - Muhammada ibn Mustafa). Ówczesny gubernator sanjaku Jerozolima Mehmed Pasza podwoił podatki i karał niepłacących okrutnymi ekspedycjami wojskowymi. Rebelię ogłoszono podczas piątkowych modłów w meczecie Al-Aqsa i przez dwa lata powstańcy sami zarządzali miastem, broniąc go przed atakiem sił gubernatorów sanjaku i eyaletu Damaszek. Wobec zagrożenia atakiem wojsk sułtana powstańcy podzielili się na dwa obozy i w mieście wybuchły walki z kulminacją w rejonie północnej bramy Wzgórza Świątynnego Bab al-Huttah. W październiku 1705 wojska sułtana odzyskały kontrolę nad miastem.

W latach 1720-1721 za sułtana Ahmeda III miała miejsce renowacja Kopuły na Skale - wymieniono witrażowe okna i wyremontowano kopułę przy użyciu nowoczesnych europejskich metod i w większości za pieniądze z podatków Jaffy i Trypolisu. Ołów na kopułę sprowadzono morzem z Konstantynopola, a płytki zostały wykonane na miejscu.
Na centralnej platformie Wzgórza Świątynnego w 1. połowie XVIII wieku stanęła przysadzista ceglana Kopuła al-Khalili, zbudowana dla uczczenia szejka Muhammada al-Khalili, zmarłego w 1734 uczonego prawnika (sam uczony jest pochowany w medresie al-Ashrafiyya przy Murze Zachodnim).
Pomimo "kapitulacji" w czasach osmańskich kościół prawosławny posiadał wyższy status od katolickiego i oficjalnie od zdobycia Konstantynopola w 1453 wszyscy tureccy poddani chrześcijanie byli pod opieką prawosławnego patriarchy. W 1672 w Jerozolimie odbył się synod prawosławny zwołany przez patriarchę Jerozolimy Dositheusa z okazji poświęcenia Bazyliki Narodzenia Pańskiego w Bethlehem. W 1757 sułtan Osman III wystawił firman (osobisty oficjalny dokument) dotyczący statusu kościoła Grobu Świętego. Powodem były zamieszki, które wybuchły podczas Wielkiego Tygodnia, kiedy prawosławni wtargnęli do strzeżonego przez franciszkanów kościoła. Dokument precyzował podział świątyni pomiędzy dwie skonfliktowane wspólnoty religijne. Ponieważ większość kościoła przypadła prawosławnym, wywołało to z kolei protest franciszkanów, którzy rozpowszechnili dokument wzywający do poparcia żądań "zwrotu" świątyni. Decyzja sułtana ucieszyła bardzo wschodnich patriarchów Jerozolimy - w 1798 patriarcha Anthemus oświadczył, że Imperium Osmańskie jest częścią "bożej opatrzności", która chroni kościół prawosławny przed katolicyzmem. Ten sam dostojnik zorganizował i sfinansował odbudowę i renowację jerozolimskich klasztorów prawosławnych. Wcześniej, w 1774, sułtan Abdulhamid I podpisał porozumienie z rosyjską carycą Katarzyną II Wielką, zwane traktatem z Küçük Kaynarca i kończące wojnę rosyjsko-turecką. Dokument dawał poddanym carycy takie same prawa, jakie 250 wcześniej otrzymali Francuzi, a później Anglicy: swobodnego odwiedzania miejsc kultu, niepłacenia podatku i ochrony prawnej.
W 1799 podczas kampanii egipskiej Napoleon zdobył Jaffę, Haifę i Tyr, ale utknął pod Akką, bronioną przez wojska sułtana Selima III. Na szczęście nie dotarł do Jerozolimy, bo w jego armii już rozprzestrzeniała się zaraza dżumy.
W 1808 wybuchł pożar w kościele Grobu Świętego, który zniszczył kopułę, sporą część wnętrza budowli, w tym ormiańską kaplicę oraz mocno uszkodził sanktuarium grobu Jezusa. Oczywiście urażeni franciszkanie oskarżyli o umyślne podpalenie świątyni prawosławnych, którzy za zgodą sułtana przystąpili do odbudowy. Franciszkanie twierdzili, że podczas prac zniknęły dwa najważniejsze grobowce krzyżowców: Godfreya de Bouillon i Baldwina I. Inne źródła podają, że grobowce zostały usunięte z kościoła znacznie wcześniej, po zdobyciu miasta przez Saladyna. Natomiast na pewno podczas popożarowego remontu ukryto pod nową podłogą kamienną ornamentowaną płytę ołtarza z okresu krucjat. Odsłonili ją w 1969 greccy archeolodzy podczas prac prowadzonych w prawosławnej części kościoła, nie zidentyfikowali i aż do niedawna pełniła ona rolę "kamienia graffiti" osłaniającego grób przed mniej kulturalnymi pielgrzymami.
Z czasem konflikty między wyznaniami przerodziły się w międzynarodowy spór polityczny, w którym władze osmańskie znalazły się "między młotem a kowadłem", w roli których występowali władcy Francji i Rosji. Dodatkowo od 1829 dołączył Apostolski Kościół Ormiański, który jako trzeci zyskał dostęp do kościoła Grobu Świętego. Odnawianie "kapitulacji osmańskich" i kolejne firmany były z czasem coraz bardziej rozpaczliwym balansowaniem sułtanów między dwiema europejskimi potęgami. Sytuację komplikował fakt, że muzułmański charakter dokumentów powodował ich także muzułmańską interpretację, zgodnie z którą każda inwestycja w budynek dawała prawo własności. Ostatecznie w 1852 sułtan Abdulmejid I wydał firman, zwany później "status quo", definiujący prawa i własność na terenie kościoła wszystkich zainteresowanych wyznań oraz uzależniający każdą zmianę od zgody wszystkich. Zaangażowanych wyznań było sześć - poza prawosławnymi, katolikami i ormianami także kościoły ortodoksyjne - syryjski, etiopski oraz koptyjski. Wszyscy "główni gracze" postawili w którymś momencie przy świątyni swoje przybytki: klasztor franciszkański na północy, prawosławny na wschodzie, ormiański na południu oraz koptyjski na zachodzie. Współcześnie teren wokól kościoła jest tak mocno zabudowany, że nie sposób zobaczyć całej bryły budowli.

Zabawnym i absurdalnym symbolem porozumienia jest "nienaruszalna drabina", która opiera się na oknie i karniszu ormiańskiej kaplicy św. Jana nad południowym wejściem do kościoła (foto z 2011). Nie wiadomo dokładnie od kiedy tak stoi, ale została wymieniona w sułtańskim firmanie i przepadło :) Uwieczniono ją na rycinie z 1728 (po lewej) oraz grawiurze z 1832 (po prawej). Drabina jest traktowana do tego stopnia poważnie, że nawet w XXI wieku jej zdjęcie podczas remontu fasady wymagało zgody wszystkich sześciu wspólnot religijnych.

XIX wiek był dla miasta wyjątkowo obfity w konflikty zarówno wewnętrze, jak i międzynarodowe. W 1821 miała miejsce fala represji w stosunku do złożonej głównie z Greków ludności chrześcijańskiej, stanowiącej wówczas około 20 procent mieszkańców Jerozolimy. Musieli oni zdać broń, ubierać się na czarno i brać udział w pracach przy wzmacnianiu murów obronnych. Powodem było powstanie antytureckie na podległym Imperium Osmańskiemu terenie przyszłej Grecji. W 1825-1826 mieszkańcy protestujący przeciw wysokości podatków zajęli cytadelę. Powstanie zostało stłumione przez ówczesnego gubernatora Sydonu Abdullaha Paszę. W 1831-32 miasto zajął generał Ibrahim Pasza, syn zbuntowanego wicekróla formalnie zależnego od Turków Egiptu, i w 1833 został gubernatorem prowincji Syria na mocy porozumienia z Kütahyi, kończącego wojnę egipsko-turecką. Rok później wybuchło na terenie Palestyny powstanie przeciw zarządzonemu przez Ibrahima poborowi do wojska jednej piątej muzułmańskich mężczyzn oraz wprowadzeniu nowego podatku. Powstańcy na krótko zajęli i złupili Jerozolimę, podobno dostając się do miasta podstępem przez kanalizację w rejonie Bramy Gnojnej. W 1840 Turcy dzięki pomocy Europejczyków odzyskali Syrię. W 1853 (czyli rok po wydaniu firmanu) wybuchła wojna rosyjsko-turecka, spowodowana odrzuceniem przez sułtana Abdulmejida I żądania cara Mikołaja I oddania mu całkowitej kontroli nad osmańskimi prawosławnymi.
Niespokojna była także dziewiętnastowieczna natura. W 1817 miało miejsce trzęsienie ziemi o magnitudzie 5.5. Kolejne dwa trzęsienia ziemi wydarzyły się krótko po sobie, w 1834 i 1837. Pierwsze (6.3), z epicentrum w okolicy miasta, wystąpiło akurat podczas walk powstańczych. Zniszczenia objęły część murów miejskich w pobliżu Kopuły na Skale, czaszę Kopuły Wniebowzięcia, dwa minarety oraz duże domy mieszkalne. Drugie miało epicentrum w Galilei, ale było silniejsze (7.1) i Jerozolima także ucierpiała. Podczas pożaru kościoła Grobu Świętego w 1840 wąskie drzwi wejściowe (te połowicznie zamurowane przez Saladyna) spowodowały śmierć kilkunastu pielgrzymów zadeptanych w czasie ucieczki. W latach 1837-40, 1865-66 i 1888-90 miały w mieście miejsce nawracające epidemie cholery. Wisienką na torcie była plaga szarańczy w 1915.

W 1844 wykonano pierwsze zdjęcia Jerozolimy - dagerotypy autorstwa francuskiego fotografa Joseph-Philiberta Giraulta de Prangey. Girault de Prangey uczył się dagerotypii od samego Daguerre'a, a ponieważ interesował się też architekturą Bliskiego Wschodu, udał się w kilkuletnią podróż. Rezultaty odkryto w posiadłości Giraulta de Prangey dopiero w latach 1920. Była wśród nich fotografia Wzgórza Świątynnego zrobiona od strony północno-wschodniej, ze wschodnią częścią muru i minaretem al-Asbat na pierwszym planie.

Kontakty Imperium Osmańskiego z państwami europejskimi stawały się coraz ciaśniejsze i w latach 1838-57 zaczęły otwierać się w Jerozolimie europejskie placówki dyplomatyczne, z których pierwszą był konsulat brytyjski w 1838. W kwietniu 1862 najstarszy syn królowej Wiktorii Albert Edward książę Walii (późniejszy Edward VII) odwiedził Jerozolimę w ramach swojej wielkiej wyprawy na Bliski Wschód. Książę zwiedził miasto, odnotowując w dzienniku podróży Ścianę Płaczu, pozostałości mostu Wzgórza Świątynnego, Górę Oliwną, wzgórze Syjon z dwiema synagogami i żydowskim szpitalem. Książę zażyczył sobie otworzenia grobu Dawida, by przekonać się co jest wewnątrz, ale mu odmówiono.
Stosunki dyplomatyczne musiały przynieść też zmiany w sferze religii. W 1841 staraniem rządów Anglii i Prus powstało w Jerozolimie wspólne biskupstwo protestanckie dla Kościoła Anglii i Kościoła Ewangelickiego Prus, którego pierwszym biskupem został były rabin Michael Solomon Alexander. Współpraca międzywyznaniowa przetrwała tylko do 1886, kiedy luteranie wydzielili się w osobną wspólnotę. Pierwszym kościołem anglikańsko-luterańskim w mieście był od 1849 kościół Chrystusa położony koło Bramy Jaffy i Twierdzy Dawida. Ciekawostką jest fakt, że świątynię "zakamuflowano" pod prywatną kaplicę brytyjskiego konsula, ponieważ od czasów Umara władze muzułmańskie zabraniały "niewiernym" budowy nowych świątyń. Budowali go kamieniarze sprowadzeni z Malty. Kościół pierwotnie nie miał dzwonnicy, ponieważ używanie dzwonów także było zakazane, dopiero w latach 1850., po zniesieniu zakazu, dobudowano niedużą dzwonnicę i zaczęto jej używać. Budowla reprezentuje styl neogotycki z widocznymi wpływami żydowskimi.
Niejako w odpowiedzi na działania protestantów w 1847 papież Pius IX podpisał z sułtanem Abdulmejidem I umowę o reaktywacji zniesionego w 1342 łacińskiego patriarchatu Jerozolimy. Giuseppe Valerga został pierwszym od czasów krucjat łacińskim patriarchą Jerozolimy, który faktycznie rezydował w mieście. Ponieważ reformy imperialne połowy XIX wieku pozwoliły w 1856 na budowanie niemuzułmańskich miejsc kultu, powstała trzynawowa neogotycka konkatedra Najświętszego Imienia Jezus umiejscowiona na terenie starego miasta na północ od Bramy Jaffy - obecnie ulica Latin Patriarchate, poświęcona w 1872.

Także w 1872 Nisan Bek zbudował synagogę Tiferet Yisrael. Był on liderem palestyńskiej społeczności chasydów i założycielem dwóch kolonii, w tym Kirya Ne'emana na północ od miasta (1875). Podobno nabył ziemię pod synagogę w dzielnicy żydowskiej za kosmiczną sumę od arabskiego właściciela, ubiegając o kilka dni rosyjskiego cara Mikołaja I, który planował zakup tej działki pod cerkiew. Potem 10 lat zbierano fundusze, z trudem uzyskano zezwolenie na budowę (interweniował cesarz Austrii) i 6 lat budowano okazałą trzykondygnacyjną synagogę. Bek był głównym architektem, twórca kolonii rosyjskiej Martin Eppinger - konsultantem.

Już w 1850 sułtan Abdulmejid I udzielił w drodze wyjątku pozwolenia franciszkanom z klasztoru Zbawiciela na "wymianę" istniejącego od 300 lat kościoła na nowy pod warunkiem zachowania rozmiaru. Sprawę - podobnie jak w przypadku synagogi Tiferet Yisrael - wsparł moralnie i finansowo cesarz Austrii. Budowę ostatecznie rozpoczęto dopiero w 1882, czyli po cofnięciu zakazów, i ukończono w 1885. Włoski architekt stworzył typową bazylikę z wieżą zegarową (foto z 2011 w głębi po lewej), z nietypową orientacją wzdłuż osi północ-południe.
W 1882 car Rosji Aleksander III sfinansował zakup działki gruntu na zboczu Góry Oliwnej. W 1885 rozpoczęła się budowa klasztoru i cerkwi św. Marii Magdaleny (foto z 2011) ku pamięci zmarłej w 1880 cesarzowej Marii, matki cara. Kościół poświęcono w 1888. Projekt architekta Davida Grimma nawiązywał do stylistyki XVI-wiecznych cerkwi rosyjskich, z siedmioma złoconymi cebulastymi kopułami i połączoną z kruchtą dzwonnicą.

W 1869 sułtan Abdulaziz podarował Królestwu Prus działkę gruntu we wschodniej części obszaru zwanego od czasów Saladyna Muristanem. Znajdowały się na niej pozostałości średniowiecznego kościoła św. Marii Łacińskiej. Na tych ruinach od 1893 budowano luterański kościół Odkupiciela, w który wkomponowano pozostałości świątyni krzyżowców: apsydę, kolumny i krużganek. Neoromański w stylu, nawiązywał stylistyką do architektury krzyżowców (foto z 2011). Dzwonnica bardzo przypominała tę z kościoła Grobu Świętego w jej pierwotnej wersji (foto z 2011).

W 1898 Jerozolimę odwiedził niemiecki kaiser Wilhelm II Hohenzollern, by osobiście dokonać inauguracji kościoła. Podczas przygotowań do jego wizyty zburzono fragment muru przy Bramie Jaffy, by poszerzyć drogę wjazdową dla cesarskiego orszaku. Powyżej - dwa zdjęcia Erica Matsona z kolonii amerykańskiej, zrobione w 1912. Na lewym zdjęciu poza kopułą kościoła Odkupiciela widać większą kopułę kościoła Grobu Świętego (rotundę) oraz grekoprawosławny kościół św. Jana Chrzciciela. Prawe zostało przerobione na pocztówkę z opisem w trzech językach z zastanawiająco inną treścią dla każdego. Podczas wizyty kaiser Wilhelm kupił od sułtana Abdulhamida II teren na wzgórzu Syjon i przekazał go niemieckiej organizacji katolickiej, która zajmowała się zacieśnianiem stosunków między niemieckimi chrześcijanami w kraju i w Ziemi Świętej. Zaprojektowano bazylikę w stylu neoromańskim, którą zbudowano w 1910 jako bazylikę Zaśnięcia NMP. Z kościołem sąsiadowało opactwo benedyktynów. Współczesny kościół jest w stylu romańskim, okrągły, z czterema wieżyczkami, kopulastym dachem i wieżą umiejscowioną w pewnej odległości, by jej cień nie padał na święty dla muzułmanów i Żydów grobowiec Dawida (foto z 2011, na horyzoncie po lewej).
W tym samym 1898 na nowo zabudowanym terenie na północ od starego miasta (dzisiejsza ul. Nablus) zbudowano neogotycką katedrę św. Jerzego, która stała się nową siedzibą biskupa anglikańskiego.
Warto wspomnieć o jeszcze jednym kościele, wyjątkowym, bo istniejącym od czasów krucjat - zbudowanym w 1138 przez wdowę po Baldwinie I kościele św. Anny. Trzynawowa bazylika położona na północ od Wzgórza Świątynnego, koło Bramy Lwiej, ocalała przez 700 lat, ale w nienajlepszym stanie, została w 1856 podarowana przez Abdulmejida I Napoleonowi Bonaparte. W 1862 rząd francuski oddelegował architekta Christophe-Edouarda Maussa z zadaniem odbudowy kościoła. W 1878 odnowioną świątynię przekazano w administrowanie misyjnemu zgromadzeniu zakonnemu tzw. Ojców Białych. Mauss podczas pobytu w Jerozolimie przeprowadził jeszcze jedną poważną renowację - we współpracy z rosyjskim architektem Martinem Eppingerem odnowił kopułę rotundy czyli najstarszej części kościoła Grobu Świętego.
Kiedy Abdulaziz podarował w 1869 wschodnią część zaniedbanego od XVI wieku Muristanu Prusom, zachodnią obdarował - pewnie dla równowagi - grecką wspólnotę prawosławną. Na tej części także w średniowieczu stał XII-wieczny kościół - św. Marii Większej, z którego pozostały ruiny. Prusowie na swojej działce zbudowali nie tylko kościół Odkupiciela, ale też drogę, ośrodek luterański, szkołę dla chłopców i przekształcili całość w niemiecką kolonię. Grecy dla odmiany na swojej części zrobili bazar. Suq Aftimos nazwany dla uczczenia pomysłodawcy archimandryty Avtimusa działa od 1903. Na teren bazaru prowadzi okazała brama Avtimusa, a w jego centrum stoi ozdobna fontanna Muristan, zbudowana dla uczczenia 25-lecia panowania osmańskiego sułtana Abdulhamida II (1876-1909), które miało miejsce w 1901. Zarówno na fontannie, jak i bramie znajduje się symbol greckiego kościoła prawosławnego: Taphos - połączenie greckich liter tau i phi, oznaczające "grób".
Renowacje architektoniczne w XIX wieku dotyczyły przede wszystkim obiektów chrześcijańskich. Znalazłam tylko dwie wzmianki o pracach w Kopule na Skale - w 1817 miała miejsce renowacja przeprowadzona z rozkazu sułtana Mahmuda II (być może mająca związek z konsekwencjami trzęsienia ziemi), a w 1874 sułtan Abdulaziz zarządził wymianę płytek fasady Kopuły na nowe, także tureckie.
W 1887-89 powstała nowa brama w murach miejskich - Brama Nowa, jedyne wejście do starego miasta, które nie jest częścią XVI-wiecznego planu. Inna nazwa bramy to Bab es Sultan Abdul Hamid - powstała za panowania sułtana Abdulhamida II, który spełnił prośbę francuskiego konsula, zapewnienia bezpośredniego dostępu do centrum od północnego zachodu. Głównie chodziło o powstały w 1886 dom gościnny i klasztor Notre Dame, ale z wejścia korzystali też mieszkańcy rosyjskiej kolonii.
Wspomniany rosyjski architekt Martin Eppinger przebywał w mieście w latach 1859-64 prowadząc liczne projekty budowlane i planując nową dzielnicę rosyjską. Eppinger zbudował neobizantyński Sobór Trójcy Świętej w 1872 (foto z 2011), siedzibę rosyjskiej misji prawosławnej, szpital rosyjski, rosyjski konsulat generalny, a także zajazdy dla prawosławnych pielgrzymów. Wszystkie te obiekty są położone na obszarze na północny zachód od starego miasta (po północnej stronie ul. Jaffa prowadzącej od dworca do Bramy Nowej) i są częścią zainaugurowanej w 1860 dzielnicy rosyjskiej Migrash ha-Rusim o łącznej powierzchni 6,8 hektara. Tereny były własnością istniejącej oficjalnie od 1857 rosyjskiej misji prawosławnej w Jerozolimie, która konsekwentnie kupowała działki gruntu od władz osmańskich.

Mapka po lewej została wydana przez amerykańską firmę H.H. Hardesty & Company w dziele "Hardesty's Historical and Geographical Encyclopedia" (1884) i ma przedstawiać Jerozolimę w 1883 roku. Niestety amerykański wydawca miał mocno nieaktualne informacje - na mapie ledwo zaznaczono rosyjską misję i konsulat, nie ma natomiast śladu żydowskich osiedli. Pan Hardesty nie miał też szansy na oznaczenie powstałej w 1881 kolonii amerykańskiej. Założona przez Horatia i Annę Spaffordów z Chicago, ciężko doświadczone przez życie małżeństwo prezbiterian, którzy postanowili szukać spokoju w Jerozolimie. Szesnaście osób (w tym troje dzieci) osiedliło się w wynajętym domu przy Bramie Damasceńskiej, gdzie utworzyli komunę zajmującą się działalnością dobroczynną. W 1896 dołączyła do nich spora grupa chicagowskich Szwedów i cała licząca 150 osób kolonia osiedliła się w Sheikh Jarrah na północ od starego miasta, w posiadłości bogatego Araba. Założyli farmę, hodując krowy i

świnie, otworzyli rzeźnię, mleczarnię, piekarnię, stolarnię i kuźnię. Byli cenieni zarówno przez sąsiadów żydowskich, jak arabskich, bo traktowali wszystkich jednakowo, nie próbując nakłaniać do zmiany religii. Koloniści zajmowali się także rękodziełem i działalnością artystyczną, w tym fotografią. Zaczęło się od sprzedaży zdjęć, ale stopniowo uformowała się bardzo ceniona grupa fotografów, dokumentujących zarówno zabytki architektury, jak i bieżące wydarzenia. Najbardziej znani i zasłużeni fotografowie to Szwedzi: Lewis Larsson i jego uczeń Gastgifvar Eric Matson.
Mapka dokumentuje także wyodrębniające się w ciągu XIX wieku cztery dzielnice narodowościowe Jerozolimy. Każda społeczność gromadziła się w pobliżu swojego głównego miejsca kultu, a więc muzułmanie koło Wzgórza Świątynnego, chrześcijanie wokół kościoła Grobu Świętego, Żydzi jak najbliżej Muru Zachodniego, Ormianie w pobliżu katedry św. Jakuba. Należy dodać, że miasto było w tym okresie mocno zatłoczone - liczba ludności według różnych źródeł waha się od kilkunastu do 40 tysięcy (dane Palestine Exploration Fund Survey of Palestine na 1883), z czego spora część tłoczyła się na jednym kilometrze kwadratowym powierzchni w obrębie murów.
W tym samym okresie co kolonia rosyjska powstało też pierwsze osiedle żydowskie. Zaczęło się od wizyty w Jerozolimie w 1827 Mosesa Montefiore - brytyjskiego finansisty i filantropa żydowskiego pochodzenia. Kilkudniowa wizyta podobno otworzyła mu oczy na sprawy żydowskie i zajął się odtąd zarówno praktykowaniem religii, jak i pomocą Żydom w potrzebie. Jerozolima zawdzięcza mu m.in. prasę drukarską, z którą w 1842 Israel Bak otworzył pierwszą drukarnię, otwartą w 1843 przychodnię lekarską, ufundowany w 1854 warsztat tekstylny, a także młyn wybudowany w 1857 w celu dostarczania biednym taniej mąki. Od połowy lat 1850. Montefiore zaangażował się w akcję tworzenia żydowskich osiedli w osmańskiej Palestynie. Dzięki jego aktywności i pieniądzom (a także funduszom zmarłego amerykańskiego Żyda Judaha Touro) pierwsze żydowskie osiedle w Jerozolimie powstało o ćwierćwiecze wcześniej niż w Jaffie - już w 1859-60. Mishkenot Sha'ananim czyli "zaciszne osiedle" zajmowało zakupiony przez Montefiore w 1855 obszar na zachód od wzgórza Syjon czyli na południowy zachód od murów miejskich. Nazwa pochodzi z Księgi Izajasza: "Lud mój mieszkać będzie w stolicy pokoju, w mieszkaniach bezpiecznych, w zacisznych miejscach wypoczynku" (BT Iz 32:18). Jego zalążek stanowił budynek mieszkalny złożony z 28 segmentów "półtorapokojowych", który - choć nieomal luksusowy w porównaniu z zatłoczonym starym miastem - początkowo nie cieszył się popularnością z powodu regularnych najazdów Beduinów i innych rabusiów na niezabezpieczony teren. Montefiore oferował nawet gratyfikację finansową za przeprowadzkę. W 1866 zbudowano drugi, mniejszy "apartamentowiec", osiedle posiadało także zbiornik na wodę z nowoczesną pompą, mikvę - żydowską łaźnię rytualną i piec do wspólnego użytku. Osiedle otoczono kamiennym ogrodzeniem z zamykaną na noc bramą. Momentem przełomowym była epidemia cholery w 1866, kiedy kandydaci na mieszkańców osiedla zdecydowali, że bardziej boją się choroby w jerozolimskim tłumie, niż bandytów i dzikich zwierząt poza murami. Mishkenot Sha'ananim stało się zalążkiem większego żydowskiego osiedla Yemin Moshe ("pomnik Mosesa"), zbudowanego w 1892-94 za pieniądze z funduszu Montefiore i nazwanego ku czci zmarłego siedem lat wcześniej (w wieku stu lat!) Mosesa. Yemin Moshe zajeło pozostałą część terenu zakupionego przez Montefiore w 1855 - trójkąt ograniczony dziesiejszymi ulicami King David, Paul Emile Botta oraz Khativat-Yerushalayim.
Inne ufundowane przez fundację Montefiore żydowskie kolonie na obrzeżach Jerozolimy w latach 1880. to Ohel Moshe dla Żydów sefardyjskich i Mazkeret Moshe dla Żydów aszkenazyjskich, położone na południe od ulicy Jaffa.
Nie tylko Moses Montefiore budował żydowskie osiedla. Drugą po Mishkenot Sha'ananim była w 1867-68 kolonia Mahane Israel ufundowana samodzielnie przez jerozolimskich Żydów maghrebi (czyli pochodzących z północnej Afryki). Mniejsza i biedniejsza od Mishkenot Sha'ananim, znajdowała się na północ od niej i na południe od kolonii rosyjskiej. Liderem grupy był urodzony w Maroku David ben Shimon.
Trzecią była leżąca jeszcze bardziej na północ Nahalat Shiv'a, utworzona w 1869 przez siedem jerozolimskich rodzin (nazwa oznacza "posiadłość siedmiu"). Mieszkańcy zakupili w Amsterdamie krowy i prowadzili mleczarnię. Czwarte osiedle, Beit David z 1872-73, przylegające do kolonii rosyjskiej od zachodu, powstało z funduszy lokalnego kolelu (instytucji studiów talmudycznych) jako przytułek dla Żydów w potrzebie. W 1874-80 na północ od rosyjskiego osiedla zbudowano Mea She'arim - piątą kolonię, o dużej powierzchni i zamieszkałą przez ortodoksów (charedim). Ufundowała ją grupa stu udziałowców, którym przydzielono lokale drogą losowania. Na przełomie wieku kolonia liczyła już 300 domów, młyn i piekarnię jako pierwsza dzielnica Jerozolimy została wyposażona w oświetlenie uliczne.

Większość z wymienionych osiedli miała formę tzw. "courtyard neighborhood" - kompleksów mieszkalnych skupionych wokół wewnętrznego dziedzińca i zwróconych do wewnątrz tak, że zewnętrzne ściany pełniły funkcję obronną. Z czasem połączyły się one w położoną na obszarze na południe od ul. Jaffa dzielnicę Nachlaot złożoną z 23 jednostek "courtyard neighborhood". Obecne granice Nachlaot to ulice: Jaffa, King George, Betsal'el i Sderot Ben Tsvi - leży ona w połowie drogi między dworcem kolejowym a Bramą Nową.

W 1906 powstała w Jerozolimie pierwsza wyższa uczelnia żydowska - Szkoła Sztuk Pięknych i Rzemiosł Bezalela, założona przez malarza i rzeźbiarza Borisa Schatza. Po roku wynajmowania pomieszczeń przeniosła się na teren w pobliżu dzielnicy Nachlaot do otoczonego murem budynku zakupionego przez Schatza od bogatego Araba. Studenci pochodzili z całej Europy (w 1912 była nawet jedna studentka), a Eliezer Ben-Yehuda wykładał nowy hebrajski. Poza klasycznym malarstwem i rzeźbą uczono też sztuki dekoracyjnej i użytkowej - tradycyjnego rękodzieła żydowskiego i ceramiki, w tym wyrobu słynnych bezalelowskich płytek ceramicznych.
W drugiej połowie XIX wieku powstało także nowe osiedle w samej dzielnicy żydowskiej. W 1857 organizacja Żydów z Holandii i Niemiec przy wsparciu finansowym barona Wilhelma Rotschilda kupiła działkę ziemi, na której postawiono kompleks mieszkalny nazwany Batei Mahse ("schronienie dla potrzebujących") z centralnym dwukondygnacyjnym domem Rotschilda z piękną arkadową galerią zbudowanym w 1971.
Dopóki nowe osiedla żydowskie w Jaffie czy Jerozolimie pozwalały odciążyć duszące się w starych murach obronnych miasta (Jerozolima nie wyburzyła swoich murów tak jak Jaffa w latach 1860.) wszystko było miło i harmonijnie. Żydzi wynosili się na tereny poza murami Jerozolimy, ponieważ stara dzielnica żydowska była nieprzytomnie zatłoczona, a poza tym przeprowadzka dawała szansę na własny dom - w starym mieście domy nie należały do nich, były wynajmowane od arabskich właścicieli. Ale w Europie zaczynał już rodzić się syjonizm - świecka idea powrotu Żydów na tereny Palestyny w celu utworzenia państwa żydowskiego. W 1854 Jerozolimę odwiedził francuski filantrop Albert Cohn, by zbadać warunki życia Żydów pod panowaniem osmańskim i zasygnalizować im rosnące zainteresowanie ze strony europejskich współwyznawców. W 1862 filozof-socjalista Moses Hess opublikował książkę "Rzym i Jerozolima", w której uznał Jerozolimę za centrum żydowskiej "historycznej ojczyzny". W 1881 do miasta przeprowadził się wspomniany już językoznawca Eliezer Ben-Yehuda, by opracować współczesną wersję języka hebrajskiego dla imigrantów z różnych krajów. Nie trzeba było długo czekać na praktyczne rezultaty tych teorii - w 1882 odbyła się tzw. Pierwsza Alija czyli masowa migracja Żydów na tereny osmańskiej Palestyny, głównie z Jemenu i Rosji na obszar mutasarrifatu Jerozolima, przede wszystkim do samej Jerozolimy i Jaffy. Akcja była finansowana przez dedykowane organizacje i bogatych filantropów, ponieważ o ile po samej Palestynie po reformach imperialnych można się już było swobodnie poruszać, nadal trzeba było kupić teren do osiedlenia się. Co prawda władze osmańskie szybko wyczuły problem - w 1871 zadeklarowały 80 procent terenu Palestyny jako własność państwa, a w 1883 ograniczyły sprzedaż ziemi. Kiedy w 1897 pierwszy kongres syjonistyczny zaczął otwarcie dyskutować kwestię Jerozolimy jako stolicy przyszłego niepodległego państwa, sułtan Abdulhamid II przejął kontrolę nad Jerozolimą i obsadził jako gubernatora swojego urzędnika pałacowego. W 1900 ograniczono długość pobytu Żydów na terenie Palestyny do 30 dni i zakazano sprzedaży ziemi Żydom spoza Palestyny. W 1901 sułtan odrzucił propozycję twórcy ruchu syjonistycznego Theodora Herzla spłaty długów imperium w zamian za zezwolenie na masową imigrację i przekazanie Żydom władzy w Palestynie. Kiedy w 1909 Abdulhamid II został zdetronizowany przez rewolucję Młodoturków, wszystkie te restrykcje zostały anulowane, ziemia znacjonalizowana i Żydzi mogli osiedlać się bez przeszkód.
XIX wiek przyniósł Jerozolimie początek badań i wykopalisk archeologicznych. Pionierem badań był Amerykanin Edward Robinson, teolog protestancki, który odwiedził Palestynę w 1838, by prowadzić badania miejsc związanych z Biblią. Zidentyfikował sporo z nich, w tym starożytny kanał wodny Siloam oraz nazwany na jego cześć Łuk Robinsona. W 1855 amerykański konsul James Barclay zidentyfikował pozostałości bramy położonej poniżej Bramy Marokańskiej jako wspomnianą w tekstach Miszny Bramę Kiponus - obecnie znaną jako Brama Barclaya. Brytyjski oficer Sir Charles Warren, kapitan wojskowych oddziałów inżynieryjnych Armii Brytyjskiej, jako pierwszy Europejczyk prowadził w latach 1867-1871 wykopaliska w Jerozolimie na zlecenie powstałego w 1865 londyńskiego stowarzyszenia Palestine Exploration Fund. Udało mu się otrzymać zgodę na prowadzenie prac w odległości kilkunastu metrów od Wzgórza Świątynnego, którym był szczególnie zainteresowany. W 1867 odkrył system podziemnych korytarzy pod wzgórzem, w tym zablokowaną bramę w Murze Zachodnim na północ od Bramy Łańcucha, którą nazwano Bramą Warrena, oraz znajdujący się przy źródle Gihon pionowy szyb wodny znany obecnie jako Szyb Warrena. Inny brytyjski oficer, geograf i archeolog Sir Charles William Wilson od 1864 pracował dla fundacji Ordnance Survey of Jerusalem, stworzonej przez bogatą arystokratkę w celu znalezienia nowego źródła wody pitnej dla miasta.

Wilson także był wybitnie zainteresowany Wzgórzem Świątynnym, a zwłaszcza jego kamiennymi konstrukcjami i zidentyfikował element mostu znany dziś jako Łuk Wilsona. Stworzył też bardzo dokładną mapę Jerozolimy. Po lewej mapa Wzgórza Świątynnego powstała przy udziale obu panów W., opublikowana w 1884 w "The survey of Western Palestine: Jerusalem". Po prawej ilustracja z tego samego dzieła, przedstawiająca Mur Zachodni.

Pod koniec XIX i na początku XX wieku Jerozolima zyskała połączenie z wybrzeżem, a dokładnie z Jaffą - najpierw linię telegraficzną, w 1868 drogę dla pojazdów, a w 1892 linię kolejową, powstałą dzięki staraniom Josepha Navona, bogatego żydowskiego przedsiębiorcy z Jerozolimy. Choć budowa kolei pasażerskiej i towarowej była planowana już od lat 30. XIX wieku i mocno lobbowana w Imperium Osmańskim przez żydowskich wpływowych działaczy politycznych, wcześniejsza analogiczna inicjatywa Mosesa Montefiore zakończyła się niepowodzeniem. Dopiero od 1892 pielgrzymi, turyści i przedsiębiorcy mogli wygodnie dotrzeć z Jaffy do Jerozolimy po czterogodzinnej jeździe. Z tej okazji językoznawca i twórca współczesnej hebrajszczyzny Eliezer Ben-Yehuda stworzył nowe słowo "rakevet" czyli "pociąg". Pierwsza linia kolejowa na terenie Bliskiego Wschodu została zbudowana przez francuską kompanię "Société du Chemin de Fer Ottoman de Jaffa a Jérusalem et Prolongements" i działała aż do roku 1948, kiedy państwo Izrael uruchomiło połączenie do Jerozolimy z nowej stacji Beit Hadar w Tel Avivie.

I WOJNA ŚWIATOWA
Ponieważ Młodoturcy sprzymierzyli się z cesarstwem Niemiec, zreformowane Imperium Osmańskie weszło do tzw. sojuszu państw centralnych. Podczas brytyjskiej kampanii synajsko-palestyńskiej w 1917 działania wojenne objęły teren Palestyny. Od połowy listopada trwały walki wokół Jerozolimy i 8 grudnia miasto poddało się Brytyjczykom. Mutasarrif Jerozolimy Izzat Bej napisał list, w którym poddawał miasto z powodu ciężkiego oblężenia i w obawie, że bomby uszkodzą święte budowle. Następnego dnia rano gubernator miasta Hussein al-Husayni usiłował doręczyć list pierwszym napotkanym żołnierzom - zwiadowcom sił brytyjskich (jedna z wersji głosi, że przed zwiadowcami napotkano kucharzy poszukujących jajek na śniadanie dla dowódcy), ale dopiero dowódca jednej z brygad przyjął dokument. Podobno delegacji gubernatora towarzyszył fotograf z amerykańskiej kolonii Lewis Larsson. Podobno też w związku z aktem poddania miała miejsce przepychanka najwyższych szarż, kiedy najpierw pomniejszy general "anulował" decyzję dowódcy brygady, a potem generał Edmund Allenby zażądał poddania się wyłącznie jemu, w sumie więc miasto poddawało się trzykrotnie. 11 grudnia 1917 w południe Allenby wkroczył do Jerozolimy pieszo, by okazać szacunek miastu, choć podobno także by uniknąć porównania z pompatycznym wjazdem kaisera Wilhelma II w 1898. Poniżej kilka zdjęć: Allenby po przekroczeniu Bramy Jaffy (widoczna na foto wieża zegarowa została dobudowana na bramie w 1908 dla uczczenia 25-lecia panowania osmańskiego sułtana Abdulhamida II i zburzona przez Brytyjczyków w 1922) i ceremonia przekazania władzy i kluczy do miasta przed Twierdzą Dawida. Lewe zdjęcie sygnowała amerykańska firma Underwood & Underwood. Dwa środkowe zdjęcia spod Twierdzy zrobił Eric Matson, inny fotograf z amerykańskiej kolonii (która kontynuowała zarówno działalność charytatywną, jak fotograficzną także w czasie wojny). Prawe zdjęcie, najwyraźniej robione przez stojącego w tłumie mieszkańca, jest częścią kolekcji muzeum Twierdzy Dawida. Na YouTube można znaleźć prawie 5-minutowy film z przemarszu i przekazania władzy, niestety z hebrajskimi napisami.

.......

.......

.......

W odezwie wygłoszonej do zgromadzonych mieszkańców Allenby ogłosił wprowadzenie w Jerozolimie stanu wojennego i zapewnił nietykalność miejsc kultu wszystkich trzech religii, pamiętał nawet o tradycyjnych "odźwiernych" kościoła Grobu Świętego i wezwał ich do kontynuowania obowiązków. Przeprowadził też rozmowy z lokalnymi liderami wspólnot religijnych.

Ludność miasta przywitała Allenby'ego z mieszanymi uczuciami - z jednej strony cieszono się z końca rządów Imperium Osmańskiego, z drugiej nie chciano stałej obecności wojsk brytyjskich. Już od 9 grudnia trwało wyprowadzenie wojsk tureckich z Palestyny - na zdjęciu po prawej ostatnia jednostka osmańska, która strzegła meczetu Al-Aqsa i Kopuły na Skale w dniach pomiędzy ewakuacją sił tureckich a przejęciem Jerozolimy przez wojska brytyjskie.

Zwycięskie państwa odebrały zdobycie Jerozolimy w szerokim kontekście historycznym. Po lewej - wydanie New York Herald ogłaszające "wyzwolenie" Jerozolimy po 673 latach rządów muzułmańskich (w roku 1244 miasto zajęli Ajjubidzi rękami Turków chorezmijskich). Po prawej - grafika z satyrycznego brytyjskiego czasopisma Punch (19/12/1917) z Ryszardem Lwie Serce cieszącym się ze spełnienia marzenia krzyżowców o podboju Jerozolimy. Sam Allenby zabronił używania krucjatowych aluzji w stosunku do jego kampanii, nie chcąc wzbudzać religijnych animozji i podkreślając, że nie walczy z islamem.

MANDATOWA PALESTYNA

Jeszcze w 1916 tajny układ francusko-brytyjski znany jako Umowa Sykes-Picot określił podział przyszłego poosmańskiego Bliskiego Wschodu i oddał teren Palestyny pod międzynarodową kontrolę. Po kapitulacji Imperium Osmańskiego (31 października 1918) w grudniu 1918 porozumienie Clemenceau-Lloyd George zmodyfikowało wcześniejsze ustalenia, oddając Palestynę od kontrolę brytyjską. W kwietniu 1920 konferencja w San Remo oficjalnie powierzyła terytorium Mandatu Palestyny i Transjordanii (mapka po lewej) pod zarząd Wielkiej Brytanii, a w lipcu 1920 teren przeszedł pod administrację cywilną. Traktat pokojowy z Sevres z sierpnia 1920 podsumował rzeczywistość polityczną terenów przedwojennego Imperium Osmańskiego, jednak akceptację parlamentu tureckiego uzyskano dopiero w Lozannie w lipcu 1923. Za datę pełnego wejścia w życie Mandatu uznaje się 29 września 1923. Jednak już w 1921 teren brytyjskiego mandatu został w wyniku arabskich nacisków podzielony na Palestynę i położony na wschód od Jordanu arabski Emirat Transjordanii. Spis mieszkańców Palestyny w 1922 wykazał, że w skali kraju Żydzi stanowili około 11% populacji.

Dokumentem, który istotnie wpłynął na postrzeganie Mandatowej Palestyny była włączona do traktatu pokojowego z Sevres Deklaracja Balfoura z listopada 1917 - akceptacja celów ruchu syjonistycznego przez rząd brytyjski i deklaracja "odtworzenia w Palestynie żydowskiej siedziby narodowej". To właśnie w Deklaracji Balfoura pojawiło się po raz pierwszy sformułowanie "national home for the Jewish people", które ze względu na swoją niedookreśloność wywołało spory i kontrowersje. Pomimo późniejszego doprecyzowania przez rząd brytyjski, że "w Palestynie" nie oznacza "w całej Palestynie", a "siedziba" nie jest równoznaczna z "państwem", do dziś spotyka się twierdzenie, że brytyjski Mandat Palestyny oddawał cały jej teren (od wybrzeża morskiego do rzeki Jordan) na "żydowski dom narodowy" identyfikowany później z państwem Izraela. Jednak ten sam dokument gwarantował też zachowanie praw ludności nieżydowskiej, a w 1922 Winston Churchill pod arabskimi naciskami podpisał pierwszy dokument ograniczający liczebność żydowskich imigrantów do Palestyny.

Jeszcze przed oficjalnym wkroczeniem do miasta Allenby oddał Jerozolimę pod władzę generała brygady Neville'a Traversa Bortona jako gubernatora wojskowego. Borton pełnił urząd kilkanaście dni i chyba jedyne co zrobił, to poprowadził "przemarsz" 11 grudnia. Krótko potem został zastąpiony przez Sir Ronalda Storrsa, od grudnia 1917 do czerwca 1920 jako gubernatora wojskowego, później do listopada 1926 jako gubernatora cywilnego. Podział administracyjny Mandatowej Palestyny zmieniał się kilkukrotnie, ale zawsze istniał albo dystrykt Jerozolimy, albo Jerozolimy-Jaffy, a sama Jerozolima funkcjonowała jako stolica Palestyny. Storrs doszedł do wniosku, że próba modernizacji najstarszej części miasta musiałaby skończyć się jego zburzeniem i że zabudowa nadaje się tylko do przekształcenia w muzeum. Opublikował więc liczne dokumenty, gwarantujące zachowanie architektonicznej spójności i charakteru zabudowy starego miasta, m.in. przez ograniczenia wysokości, stylu i materiałów budowlanych stosowanych przy nowych obiektach. Wygląda na to, że wzorcem był wcześniejszy okres historyczny, skoro np. zburzono wieżę zegarową dobudowaną na Bramie Jaffy w 1908. Dzisiejszy w miarę spójny wygląd jerozolimskiej starej zabudowy zawdzięczamy w dużym stopniu staraniom Storrsa i założonego przez niego w 1918 Stowarzyszenia Pro-Jerusalem.
W 1929 roku były oficer brytyjski, urzędnik służby cywilnej Palestyny Lionel George Archer Cust opublikował opracowanie "The Status Quo in the Holy Places", podsumowujące podział kościoła Grobu Świętego i innych spornych miejsc kultu pomiędzy poszczególne wspólnoty religijne, dokonany w 1852 przez sułtana Abdulmejida I. Była to nieoficjalna "ściąga" dla brytyjskich urzędników, którzy regularnie musieli rozstrzygać spory na tym tle. Od tej pory podział był znany jako "status quo". Kiedy Brytyjczycy wycofali się z Palestyny, komisja ONZ zasięgnęła opinii głów wspólnot religijnych i na ich wniosek status quo obowiązuje do dziś (co widać po drabinie).
W lipcu 1927 miało miejsce kolejne wielkie trzęsienie ziemi, o magnitudzie 7.5 i z epicentrum w okolicy Jerycha. W Jerozolimie zginęło 130 osób, 300 domów uległo zniszczeniu. Poważnie uszkodzone zostały meczet Al-Aqsa i kopuły kościoła Grobu Świętego. XII-wieczna kopuła położona nad transeptem musiała zostać zburzona i zrekonstruowana, co wywołało ogromne komplikacje, ponieważ zgodnie z muzułmańską interpretacją XIX-wiecznych firmanów właściciel czy restaurator dachu miał prawo do tego, co pod dachem. Dodatkowo badania pokazały, że nie tylko dach wymaga pilnego remontu. Póki trwały dyskusje, rząd brytyjski zainstalował tymczasowe wzmocnienia, żeby nic się pielgrzymom nie zwaliło na głowy, ale w 1937 lżejsze trzęsienie ziemi pokazało nieskuteczność tego środka i kościół zamknięto. To posunięcie skłoniło wszystkie zainteresowane wspólnoty religijne do rozmów o podziale kosztów remontu, ale przeszkodziła II wojna światowa. Podczas wojny Włosi zaczęli planować budowę zupełnie nowego kościoła z tym większym zapałem, że Niemcy obiecali im Palestynę po wygraniu wojny.

Komuna kolonii amerykańskiej uległa rozwiązaniu w latach 1930., ale jej poszczególni członkowie nadal mieszkali w Jerozolimie i prowadzili działalność charytatywną. Firmę fotograficzną przejął Eric Matson i jego żona. W posiadaniu Matson Photo Service znalazł się sprzęt i bogate archiwum fotograficzne kolonii. W 1937 Matson zrealizował serię zdjęć lotniczych, zarówno Jerozolimy, jak Tyberiady. Po prawej widok na dzielnicę żydowską z kopułami synagog Hurva i Tiferet Yisrael, na Wzgórze Świątynne z północnym placem jeszcze nieobsadzonym drzewami oraz na zabudowany teren przed Murem Zachodnim.

Rodzina Matsonów opuściła Palestynę dopiero w 1946, z obawy o własne bezpieczeństwo w obliczu nasilających się walk żydowsko-arabskich. Po osiedleniu się w USA Matsonowie utrzymywali swoich "reporterów" w Jerozolimie aż do końca lat 1950. W 1966 po śmierci żony Eric Matson przekazał całą ogromną kolekcję zdjęć amerykańskiej Bibliotece Kongresu.
W latach 1920. i 30. imigracja do Jerozolimy znacznie wzrosła i miasto pozbyło się w końcu statusu mało ważnego i biednego. W miarę jak rosło jego znaczenie religijne, polityczne i administracyjne, europejskie organizacje sponsorowały budowy i renowacje zarówno w starym, jak i nowym mieście. Odrestaurowano budowle Wzgórza Świątynnego i kontynuowano wykopaliska archeologiczne. W kwietniu 1925 powstał Uniwersytet Hebrajski na górze Skopus (na działce podarowanej przez brytyjskiego prawnika-syjonistę) - pierwsza na świecie uczelnia z wykładowym hebrajskim. W 1932 otwarto luksusowy pięciogwiazdkowy hotel King David (istniejący do dziś przy ulicy o tej samej nazwie). Także w 1932 zadebiutowała anglojęzyczna gazeta codzienna The Palestine Post (od 1950 The Jerusalem Post, wydawana do dziś, oczywiście oprócz sobót).
Oficjalne statystyki poddystryktu Jerozolimy na 1945 rejestrują 30630 muzułmanów, 97000 Żydów, 29350 chrześcijan i 100 pozostałych - razem 157080 mieszkańców. W przypadku Żydów było to prawie 100 procent dla całego poddystryktu, dla muzułmanów około 1/3, dla chrześcijan - ponad 60%. Ponieważ większość nowych imigrantów stanowili Żydzi, rosnąca skala zakupu przez nich ziemi wywołała coraz silniejsze zaniepokojenie Arabów. Już w 1936 roku 45% terenów uprawnych sprzedawanych przez Arabów przechodziło w ręce Żydów. Arabska reakcja przybrała formę zbrojnych wystąpień, nastapił odwet żydowskich organizacji paramilitarnych, a Brytyjczycy mieli problem z opanowaniem sytuacji.

W 1936 Brytyjczycy wysunęli pomysł podziału terenu Palestyny na części żydowską i arabską, z wydzieleniem Jerozolimy jako pozostającej pod bezpośrednią kontrolą władz brytyjskich. Syjoniści próbowali bez powodzenia forsować inną koncepcję, oddającą zachodnią (nową) część miasta Żydom. W listopadzie 1947 w ONZ przegłosowano podział proponowany przez Brytyjczyków (rezolucja nr 181). Żydzi niechętnie go zaakceptowali, strona arabska odrzuciła. Nasiliła się agresja, zaś rządy brytyjskie słabły. Kiedy stare miasto zostało odcięte od reszty Jerozolimy przez Arabów, a obiektem ataków byli już nie tylko Żydzi, ale i sami Brytyjczycy, podjęto decyzję o całkowitym wycofaniu się strony brytyjskiej z miasta, co nastapiło 15 maja 1948 - dzień po ogłoszeniu niepodległości Izraela. Natychmiast rozpoczęły się regularne walki. Żydzi zajęli dzielnice zachodnie z budynkami administracji, ale stracili na rzecz Arabów stare miasto. 26 lipca 1948 ogłoszono przyłączenie Jerozolimy Zachodniej do Izraela, a 30 listopada podpisano trwałe zawieszenie broni, pozostawiające Jerozolimę Wschodnią w rękach niepodległej od 1946 arabskiej Jordanii.

WSPÓŁCZESNOŚĆ
Zarówno podczas walk w mieście, jak i po zawieszeniu działań wojennych zniszczeniu lub uszkodzeniu uległo wiele cennych budynków i obiektów. Jeszcze w maju 1948 zburzono synagogi Hurva i Tiferet Yisrael, zaś po podziale miasta cała dzielnica żydowska i cmentarz żydowski na Górze Oliwnej zostały zdewastowane. Bomby uszkodziły meczet Al-Aqsa i Kopułę na Skale. Odcięto dostęp do starego miasta od zachodu poprzez zamknięcie Bramy Nowej, a zachodni mur miejski stał się granicą między Izraelem a Jordanią. Problemem stały się obiekty należące do innych państw. Jeszcze w 1948 podpisano tzw. porozumienie Fischera-Chauvela, gwarantujące Francji własność m.in. kościoła Pater Noster na Górze Oliwnej i kościoła św. Anny, szkopuł w tym, że ze strony izraelskiej dokument podpisał przebywający we Francji izraelski dyplomata, ale władze nigdy go nie ratyfikowały. Sprawa jest niejasna do dziś, choć kolejni francuscy prezydenci utrzymują, że obiekty są własnością Francji na podstawie porozumień poprzedzających istnienie Izraela (w 1856 Abdulmejid I podarował kościół św. Anny Napoleonowi Bonaparte).
Inną ciekawostką jest tzw. transakcja pomarańczowa w 1964, kiedy ZSRR w osobie Nikity Chruszczowa sprzedał Izraelowi większość należących do rosyjskiej cerkwi prawosławnej terenów i budynków położonych na jego terenie (o łącznej powierzchni 167 tys. m2) za 4,5 mln dolarów. Nazwa transakcji oficjalnie określanej jako Porozumienie nr 593 pochodzi od niezrozumiałej decyzji Chruszczowa rozliczenia się nie w gotówce, lecz w pomarańczach, które, wysłane z Izraela statkami, zepsuły się w drodze. W 2008 rząd izraelski zwrócił Rosji jeden z elementów byłej dzielnicy rosyjskiej - powstały w 1890 budynek misji św. Sergiusza (na rogu dzisiejszych Heleni ha-Malka i Monbaz). Wyremontowany w 2016, budynek został przekazany rosyjskiej cerkwi prawosławnej i stał się centrum działalności współczesnej rosyjskiej misji.
Swoją kontynuację miała epopeja remontu kościoła Grobu Świętego. W listopadzie 1949 wybuchł pożar na dachu kościoła. Ponieważ po podziale Jerozolimy teren podlegał jordańskiemu królowi Abdullahowi I, był on kolejną osobą zmuszoną do konfrontacji ze skłóconymi wspólnotami, ale jako władca autokratycznego państwa mógł pozwolić sobie na ich zignorowanie. Zresztą same wspólnoty traktowały muzułmańskiego gubernatora bardziej poważnie, niż byłego brytyjskiego. W latach 1950. gubernatorem Jerozolimy był Hassan Bey al-Katib i właśnie jego stanowczość i konsekwencja doprowadziły w 1954 do desygnowania przez trzy główne wspólnoty architektów odpowiedzialnych za remont świątyni. W 1955 Hassan Bey sprowadził brytyjskiego inżyniera C.T. Wolleya i powierzył mu kierownictwo prac, które miały być prowadzone pod nadzorem Jordanii, a nie ciągle kłócących się wspólnot. W 1961 w końcu zaczął się remont. Architekci wykorzystali sposobność i zaczęli prowadzić po cichu prace archeologiczne na terenie kościoła i w końcu dokooptowali do składu profesjonalnego archeologa. Remont posuwał się do 1967, kiedy znowu zmieniła się władza i zatrzymano prace. Ponieważ należący do Francji kościół św. Anny został zbombardowany i poważnie uszkodzony w czasie działań wojennych, francuscy architekci pracujący przy kościele Grobu Świętego, Deschamps i Coüasnon, wykorzystali przerwę na jego odbudowę. Ponowne otwarcie św. Anny odbyło się w 1971. W tym czasie pozbawione jordańskiego "bata nad głową" wspólnoty nadal użerały się o detale wystroju wewnętrznego Rotundy. W międzyczasie w 1981 stare miasto wraz z murami znalazło się na liście dziedzictwa kulturowego UNESCO, co ograniczyło swobodę wyboru i przyspieszyło sprawę. W styczniu 1997 zainaugurowano odnowioną świątynię.
Gubernator Hassan Bey dbał oczywiście nie tylko o chrześcijańską świątynię. W latach 1955-65 odnowiono Kopułę na Skale, wymieniając pokrycie czaszy z czernionego ołowiu na złocone, nadając jej dzisiejszy wygląd.

W okresie 1948-1967 status polityczny i administracyjny Jerozolimy był mocno niejasny. Teoretycznie, zgodnie z rezolucją ONZ, miasto było pod kontrolą międzynarodową, ale praktycznie zostało podzielone między arabską Jordanię i Izrael. Władze Izraela podpisały co prawda porozumienie z ONZ, gwarantujące bezpieczeństwo miejsc kultu, ale i tak większość tych obiektów znajdowała się na terenie kontrolowanym przez Arabów. Jordania szybko straciła zainteresowanie wschodnią częścią Jerozolimy, zwłaszcza po tym jak w 1951 w meczecie Al-Aqsa został zastrzelony król Abdullah I. Arabska Jerozolima Wschodnia została zdegradowana do pozycji prowincjonalnego ośrodka, religijnie ustępującego stolicy w Ammanie. Izrael, przeciwnie, w 1949 zainstalował w zachodniej części Jerozolimy siedzibę nowo utworzonego parlamentu Kneset i w 1950 ogłosił miasto stolicą. Fakt ten (przy cichej aprobacie ONZ) nie został uznany przez społeczność międzynarodową. W czerwcu 1980 Kneset przyjął uchwałę potwierdzającą status zjednoczonej już Jerozolimy jako stolicy, mimo to do dziś ambasady ponad 90 państw (w tym Polski) znajdują się w Tel Avivie. Wyjątkiem jest ambasada amerykańska, którą Donald Trump przeniósł w 2018 do Jerozolimy, symbolicznie otwierając ją 14 maja - dokładnie 70 lat po ogłoszeniu niepodległości Izraela.

Rok 1967 przyniósł zjednoczenie całej Jerozolimy pod władzą izraelską po wygranej przez Izrael tzw. wojnie sześciodniowej. Wojna sześciodniowa pomiędzy Izraelem a sąsiednimi Egiptem, Syrią i Jordanią wybuchła 5 czerwca 1967. Dzień później wojska izraelskie opanowały część Jerozolimy Wschodniej na północ od murów starego miasta, dwa dni później po pokonaniu Bramy Lwiej zajęły stare miasto. Brama Nowa po 19 latach została otwarta. Administrację Jerozolimy Zachodniej rozszerzono na resztę miasta. Izraelski premier ogłosił otwarcie miejsc kultu wszystkich religii dla wiernych i oddanie ich pod zarząd odnośnym wspólnotom religijnym. Rozpoczęły się prace archeologiczno-budowlane w odzyskanej Dzielnicy Żydowskiej (niestety połączone z eksmisją tysięcy bieżących mieszkańców) i innych miejscach zniszczonych w okresie arabskim, ponownie otwarto szpital i Uniwersytet Hebrajski. W 1969 wzniecony przez chrześcijańskiego fundamentalistę z Australii pożar strawił całą południową część meczetu Al-Aqsa, niszcząc część dachu, kopułę, mihrab oraz bezcenny minbar - muzułmańską ambonę z czasów Saladyna.

Mapki pokazują zmiany terytorialne na korzyść Izraela po wojnie sześciodniowej - od najszerszego planu, z półwyspem Synaj i Wzgórzami Golan, poprzez części Mandatowej Palestyny przyznane pierwotnie przez Brytyjczyków Arabom, po teren nazywany - zależnie od mówiącego - Judeą i Samarią albo Zachodnim Brzegiem na rok 2007. Prawa mapka pokazuje także drogi prowadzące z Jerozolimy. Tą kierującą się najpierw na wschód, a następnie na południe wzdłuż brzegu Morza Martwego podróżowaliśmy autobusem z Jerozolimy do Ein Gedi w 2011.

Po 1967 do zjednoczonej Jerozolimy po raz kolejny zaczęli tłumnie ściągać pielgrzymi, naukowcy i wszyscy mający nadzieję, że bliskość Wzgórza Syjon zapewni im dobrą miejscówkę w dniu Sądu Ostatecznego. Oraz oczywiście turyści, którym Jerozolima - zasługująca w równym co Rzym stopniu na tytuł Wiecznego Miasta - zawsze zapewni nowe wrażenia.