Galerie Gaty - Podróże

Pomijając fakt, że po starej Jerozolimie można spacerować bez końca, na naszej turystycznej liście z 2011 pozostała jedna ważna niezrealizowana pozycja - Wzgórze Świątynne. Nie udało się wówczas uzyskać w internecie żadnej konkretnej informacji na temat turystycznego dostępu do Wzgórza. Dziewięć lat później było już łatwiej - pojawiły się okruchy oficjalnej informacji, a także sporo blogów podróżniczych. Dzięki blogowi Earthtrekkers.com dowiedziałam się dokładnie gdzie, kiedy i na jakich warunkach można odwiedzić Wzgórze Świątynne i tym razem udało się. Już samo wejście jest prawie niemożliwe do zlokalizowania bez pomocy - znajduje się tuż przy i przed bramkami kontrolnymi Ściany Płaczu. To niepozorna bramka, przy której "wtajemniczeni" turyści zaczynają gromadzić się na jakąś godzinę przed otwarciem. Zaś godziny wyglądają tak: od niedzieli do czwartku 7.30-10.30 i 12.30-13.30 czyli dla turysty dojeżdżającego, tak jak my, z innego miasta, praktycznie jest to tylko jedna godzina. Pociągi z Tel Avivu do Jerozolimy odjeżdżają co pół godziny (sytuacja zmieniła się od 2011 - uruchomiono nową linię łączącą miasta via lotnisko Ben Gurion), zaś od dworca trzeba jeszcze dostać się do starego miasta. Wybrałam autobus 1, mający dowieźć nas bezpośrednio do celu, wjeżdżając na teren starego miasta przez Bramę Gnojną. Dowiózł, tyle że w dużym tłoku i mocno naokoło, objeżdżając stare miasto od północy. Ale dotarliśmy na czas. Udało się zlokalizować wejście, choć nie obyło się bez zasięgnięcia języka u ochroniarza. Zaszliśmy na chwilę na plac przed Murem Zachodnim (017), który jest położony zauważalnie niżej niż otaczająca zabudowa. Poziom gruntu jest bliski temu z czasów Heroda. W tym miejscu znajdował się wówczas plac targowy, stanowiący centralną część biegnącej wzdłuż murów jednej z głównych ulic miasta. Prostopadle do dolnej ulicy biegła górna, wsparta na arkadowym moście i stanowiąca łącznik między Wzgórzem Świątynnym a Górnym Miastem. Dziś jedyną pozostałością mostu jest tzw. Łuk Wilsona - arkada najbliższa murom, pierwotnie o wymiarach 13 m. szerokości na 23 m. wysokości, obecnie tylko 6 metrów nad powierzchnią placu (026). Obecnie w zamkniętej od północy przestrzeni pod łukiem mieści się sala modlitewna.
Od naszej poprzedniej wizyty na Placu Muru Zachodniego przybył nowy element dekoracyjny. Światowej sławy artysta-ceramik Michael Silverstone otrzymał w roku 2015 zlecenie na dwa zegary, które rok później zawisły na placu - jeden na ścianie po stronie męskiej (020, 022), drugi po kobiecej, na resztkach zawalonej rampy (023). Zegary są ceramiczne, pokryte złotem i platyną. Ich tarcza zawiera symbole Dwunastu Plemion Izraela: mandragora (Ruben), miasto Nablus (Symeon), napierśnik (Levi), korona (Juda), zwój Tory (Issachar), odpływający statek (Zebulon), waga (Dan), gazela (Naftali), namiot (Gad), drzewko oliwne (Aszer), kłosy pszenicy (Józef) i lis (Beniamin). Przy każdym symbolu znajduje się nazwa plemienia, a w części centralnej umieszczono płaskorzeźbę świątyni, której zbudowanie będzie możliwe dzięki zjednoczeniu wszystkich plemion Izraela.
Przy południowo-zachodnim murze wzgórza znajduje się teren wykopalisk - Jerozolimski Park Archeologiczny, którego mały fragment jest z większej odległości dostępny bezpłatnie. Przy wewnętrznym murze obronnym z czasów Heroda (002) znajdowały się prowadzące na plac Wzgórza Świątynnego monumentalne schody. Kamienie widoczne w strukturze muru to tzw. Łuk Robinsona (007, 011), nazwany od amerykańskiego odkrywcy - łuk podtrzymujący niegdyś górną platformę schodów (008). Wzdłuż muru widać pozostałości wspomnianej wcześniej, wyłożonej kamieniem ulicy z kamiennym krawężnikiem (010-011). Została ona uszkodzona kiedy Rzymianie burzyli świątynię i zrzucali olbrzymie kamienne bloki ze wzgórza. Część z nich archeolodzy pozostawili tam, gdzie oryginalnie upadły. Wzdłuż ulicy z obu stron ciągnęły się sklepy, które znajdowały się także pod wielkimi schodami. Pozostałości ich fasad i ścian są nadal widoczne (014-016).

Sam Mur Zachodni jest przez Żydów traktowany mocno symbolicznie jako najbliższe utraconej świątyni dostępne im miejsce, w którym mogą się modlić. Religia zabrania im wstępu na Wzgórze Świątynne, ponieważ nie wiadomo gdzie dokładnie znajdowało się wewnętrzne sanktuarium świątyni i Żyd mógłby przypadkiem stanąć w zakazanym, dostępnym tylko kapłanom miejscu. Stąd alternatywna nazwa Muru - Ściana Płaczu. Siedem najniższych warstw kamiennych bloków ponad obecnym poziomem ziemi to najstarszy mur ciosowy pochodzący z czasów Heroda (021) i pod nim właśnie modlą się Żydzi. Czytelnie pokazuje to rysunek po lewej.

Jedyna brama, przez którą wolno wejść na Wzgórze Świątynne nie-muzułmanom to Brama Marokańska (027, 036). Prowadzi do niej długi wznoszący się pomost na palach (006 u góry), ciągnący się częściowo nad placem przed Ścianą Płaczu (019, 023). Tymczasowa drewniana konstrukcja zastapiła historyczną 800-letnią rampę, która zawaliła się w 2004 (jej pozostałości są widoczne na foto 023 po prawej pod pomostem). Brama Marokańska (inaczej Brama Mughrabi) pochodzi prawdopodobnie z XII wieku. W czasach Heroda była w tym miejscu, ale niżej, na ówczesnym poziomie ulicy, brama zwana współcześnie od nazwiska odkrywcy bramą Barclaya (008 brama po lewej).
Po północnej stronie placu były schody prowadzące w dół do parku (089), ale nie zaryzykowałam zejścia (akurat w polu widzenia byli tylko muzułmanie, ale post factum dowiedziałam się, że teren jest dostępny), w rezultacie Złotą Bramę sfotografowałam tylko z daleka i przez krzaki (072). Nieczynna obecnie Złota Brama nie służyła szeregowym pielgrzymom, lecz wyłącznie arcykapłanowi. Została ostatecznie zamurowana w 1541.
Wykorzystaliśmy całą daną nam godzinę, obchodząc wielokrotnie Wzgórze, fotografując i podziwiając. Teren ma dwa poziomy. Z Bramy Marokańskiej wychodzimy na niższy poziom, mając po prawej Meczet Al-Aqsa, dalej na wschód Stajnie Salomona, fontannę Al-Kas położoną naprzeciw wejścia do meczetu oraz schody prowadzące na wyższy poziom - plac, najważniejszym obiektem którego jest Kopuła na Skale. Wszystkie islamskie budowle na terenie Wzgórza Świątynnego znajdują się poza administracją izraelską, a pod kontrolą islamskiej organizacji charytatywnej zwanej Waqf.

Meczet Al-Aqsa (040-050), trzecie najświętsze miejsce islamu, jedna z największych (5 tys. osób) świątyń muzułmańskich, znajduje się w południowej części Wzgórza Świątynnego, na platformie skonstruowanej za rządów Heroda i w miejscu, gdzie pierwotnie wznosiła się Królewska Stoa, zburzona przez Rzymian w roku 70 ne. Meczet został zbudowany w latach 660-691 ne na pamiątkę Isry - nocnej podróży proroka Mahometa z Mekki do Najdalszego Meczetu w Jerozolimie w roku 621. Prorok zdążył przez noc, bo niósł go cudowny wierzchowiec Al-Buraq. Czyli wygląda na to, że meczet o nazwie Najdalszy Meczet (Al-Masjid al-Aqsa) zbudowano później, aby uprawdopodobnić legendę, że istniał wcześniej. Kiedy już prorok dojechał (doleciał?), wniebowstąpił ze skały, na której - w tym samym czasie co meczet - zbudowano Kopułę na Skale. Wcześniej w miejscu meczetu znajdował się mały dom modlitewny, rozbudowany za umajjadzkiego kalifa Abd al-Malika i jego syna. W 746 i 1033 budynek całkowicie niszczyły trzęsienia ziemi, ale za każdym razem był odbudowywany. Budowla ma kształt bliski rzymskim bazylikom, co daje się wyjaśnić czerpaniem przez wczesną architekturę islamską wzorów z budownictwa chrześcijańskiego. Oczywiście za rządów kolejnych dynastii dobudowywano do głównego budynku różne dodatki, jak kopuła, fasada, minarety czy minbar (odpowiednik ambony). W latach 1099-1187, kiedy miasto znalazło się pod władzą chrześcijan, meczet pełnił funkcję pałacu, a później siedziby zakonu templariuszy, a od 1187 ponownie stał się świątynią muzułmańską. W latach 1930. podczas renowacji i wykopalisk odkryto we wnętrzu meczetu drewniane belki i panele wykonane z cedru libańskiego i cyprysu, datowane głównie na okres bizantyński, co świadczy o ich wtórnym użyciu. Obecnie całkowita powierzchnia zajmowana przez meczet i jego otoczenie wynosi 14,4 hektara, z czego 5 hektarów to teren samego meczetu. Kopuła meczetu (033) nie jest oryginałem z okresu umajjadzkiego, lecz pochodzi z czasów fatymidzkiego kalifa Ali az-Zahira czyli powstała po trzęsieniu ziemi w 1033. Została zbudowana z drewna pokrytego ołowiową emalią, a w 1969 drewno zastąpiono betonem. Fasada (040) pochodzi z czasów Fatymidów, z roku 1065, następnie została zniszczona przez krzyżowców i odtworzona za Ajjubidów. Posiada ozdobne łuki i nieduże kolumny, jest zwieńczona galeryjką. Wejście do meczetu znajduje się pod centralnym łukiem (041-044).
W skład kompleksu wchodzi też Muzeum Islamu (031), otwarte w 1923 w dwóch salach zachodniego aneksu zbudowanego przez templariuszy (później służącego jako medresa) i prezentujące zarówno manuskrypty, sztukę użytkową, broń, jak i elementy architektoniczne. Dziedziniec przed muzeum jest wypełniony kapitelami w stylu korynckim (030-036), a w pobliskim zagajniku oliwkowym (zasiedlonym przez kocią kolonię) leżą także fragmenty kolumn i kamiennych bloków (037-039). Te szczątki, będące głównie efektem trzęsień ziemi, są datowane na różne epoki, najstarsze mogły być częścią Królewskiej Stoa z czasów Heroda, nowsze pochodzą z czasów Abbasydów, Fatymidów i Umajjadów.
Na północ od wejścia do meczetu Al-Aqsa umieszczono służącą do rytualnego obmywania Fontannę Al-Kas (054-055), zbudowaną w 709 przez Umajjadów i powiększoną w 1 połowie XIV w.
Z Bramą Marokańską sąsiaduje od północy meczet Al-Buraq (056) zbudowany przez mameluków (1307-1336). Jest to miejsce, w którym zgodnie z legendą prorok Mahomet przywiązywał swego skrzydlatego rumaka (podobno istnieje jeszcze metalowe kółko w ścianie). Obecnie meczet znajduje się poniżej poziomu ziemi - kiedyś prowadziła do niego spoza wzgórza zasypana obecnie brama Barclaya, teraz wejść można przez Kolumnadę Zachodnią, położoną na południe od Bramy Łańcucha (058-059). W tej samej pierzei, na północ od Bramy Łańcucha, z fasadą wysuniętą w stosunku do sąsiednich budowli, znajduje się częściowo zachowana medresa al-Ashrafiyya z okresu mameluckiego, zbudowana w latach 1480-1482 (070 po lewej).
Stajnie Salomona (065-067) ani nie są stajniami, ani nie pochodzą z czasów Salomona. Zajmują południowo-wschodni narożnik niższego tarasu i stanowią kompleks podziemnych pomieszczeń, powstałych głównie z przyczyn technicznych, by zmniejszyć nacisk kamiennych bloków tworzących nową część wzgórza, dobudowaną przez Heroda. 88 kolumn podpierało sklepienie, tworząc 12 rzędów galerii. Galerie te wykorzystywano w roli magazynu, prowadziło do nich przejście z Bramy Potrójnej. Współczesną mylącą nazwę zawdzięczamy krzyżowcom, którzy wykorzystywali pomieszczenia jako stajnie. Współczesny los "stajni" jest kontrowersyjny - w 1996 przekształcono podziemia w meczet Al-Marwani, odcinając dostęp turystom i powodując naruszenie stabilności muru południowego poprzez nieodpowiednie prowadzenie wykopalisk.
W skład szeroko rozumianego kompleksu meczetu Al-Aqsa wchodzą cztery minarety, z których trzy są umieszczone wzdłuż zachodniego muru wzgórza. Minaret al-Fakhariyya (012-013, 030), usytuowany w narożniku południowo-zachodnim, jest najlepiej widoczny z terenu poza Wzgórzem Świątynnym. Został zbudowany przez mameluków w 1278, po odbiciu miasta z rąk krzyżowców. Najwyższy z czwórki minaret al-Ghawanimah, powstały w podobnym czasie (1297-98), jest usytuowany w narożniku północno-zachodnim (084, 096). Minaret Bab al-Silsilah znajduje się pomiędzy dwoma wymienionymi i pochodzi z 1329. Jest położony przy Bramie Łańcucha (068). Wszystkie trzy minarety reprezentują styl syryjski i mają kwadratowy przekrój. Czwarty, minaret al-Asbat, znajduje się przy murze północnym, został zbudowany w 1367 i ma formę cylindryczną, charakterystyczną dla późniejszych budowli osmańskich (073).
W dolnej części terenu Wzgórza Świątynnego znajdują się wolnostojące budowle, powstałe lub odnowione za czasów mameluckich i osmańskich. Należą do nich siedmiometrowej długości Basen Raranj (070 po lewej) oraz sąsiadująca z nim Fontanna Qayt Bay (071). Ta ostatnia, zbudowana w 1455, jest uważana za najpiękniejszą, po Kopule na Skale, budowlę Wzgórza Świątynnego. Trzypoziomowa, o wysokości 13 metrów, składa się z bazy, części przejściowej i właściwej kopuły. Baza jest najwyższa, zbudowana przy użyciu techniki ablaq - zestawiania jasnych i ciemnych kamieni, w tym przypadku kremowych i czerwonych. Także kamienna czasza jest ozdobiona płytko rzeźbionymi arabeskami, zwieńcza ją półksiężyc z brązu, a ściany fontanny pokrywają koraniczne inskrypcje. Tuż obok Bramy Łańcucha znajduje się Kopuła Emira Malika al-Ashraf Musy (069), zbudowana w 1249 przez Ajjubidów - budowla na planie kwadratu 6x6 m., dawniej zwana też Kopułą Drzewa (Qubbat al-Shajarah) od stojącej obok olbrzymiej palmy. Przy Bramie Marokańskiej stoi mała Fontanna Bab al-Maghariba (027), mająca formę sześciennego pomieszczenia bezpośrednio nakrytego kopułą. Była ona budowana w dwóch etapach, najpierw około połowy X w. powstała cysterna (podobno nadal szczelna), a nastepnie w XVI w. budynek ją otaczający. Przy drodze naprzeciw dziedzińca Muzeum Islamu znajduje się wolnostojący mihrab (półokrągła konstrukcja sygnalizująca kierunek modlitwy - kibla) i mastaba (podwyższenie z tyłu, według definicji "grobowiec", ale tu chyba w innym znaczeniu?) al-Sanawbar (028-029) z czasów osmańskich, zbudowane z białego kamienia.

W wyższej o 4 metry części wzgórza, na platformie, także znajdują się zwieńczone kopułami budowle. W jej południowej części jest położona mała prostokątna Kopuła Yusufa (Qubbat Yusuf) zbudowana w 1191 przez Saladyna, a zaraz obok niej - większa Kopuła al-Nahawiya z 1207 (obie na 079). Po stronie zachodniej leżą: ceglana Kopuła al-Khalili (080 po lewej) zbudowana na początku XVIII w. za rządów osmańskich; ośmiokątna marmurowa Kopuła Wniebowzięcia (Qubbat al-Miraj, 080-082) zbudowana przez krzyżowców jako część Templum Domini (prawdopodobnie w roli baptysterium) i przerobiona około roku 1200 przez Ajjubidów; Kopuła Proroka (Qubbat an-Nabi, 082 po prawej) zbudowana przez w 1538 przez osmańskiego gubernatora Muhammada Beya. W północno-zachodnim narożniku platformy znajduje się starsza Kopuła Duchów (Qubbat al-Arvah, 084) zbudowana za Umajjadów w X wieku. Jest to kolejne miejsce sugerowane przez badaczy jako położenie wewnętrznego sanktuarium Drugiej Świątyni. Obie ostatnie budowle są bardzo podobne - mają formę ośmiokątnych otwartych kopuł, marmurowe kolumny i czasze pokryte ołowiem.
Jedna z najstarszych budowli Wzgórza, Kopuła Łańcucha (Qubbat al-Silsilah, 116-121), to miejsce modlitwy, zbudowane w 691 przez umajjadzkiego kalifa Abdula-Malika ibn Marwana, przerobione na chrześcijańską kaplicę przez krzyżowców, zwrócone islamowi przez Ajjubidów, odrestaurowane od tamtej pory kilkakrotnie, w tym przez mameluków. W 1561 za osmańskiego sułtana Sulejmana Wspaniałego ściany pokryto ozdobnymi płytkami. Kopuła jest strukturą o średnicy 14 metrów, stanowiącą podwójny krąg otwartych arkad o kolumnach z marmuru z wewnętrznym planem sześciokątnym i zewnętrznym jedenastokątnym. Widoczna z zewnątrz obłożona marmurem wnęka to mihrab (121). Z Kopułą Łańcucha wiąże się wiele ciekawostek, legend i teorii. Przede wszystkim jest ona usytuowana dokładnie w centralnym punkcie ograniczonego murem terenu wzgórza. Nazwę zawdzięcza legendzie o królu Salomonie, który zawiesił łańcuch między ziemią a niebem - łańcuch ten miał moc rozstrzygania sporów, bo tylko uczciwy człowiek mógł wziąć go w ręce. Islamska tradycja także mówi o łańcuchu, który w dniu sądu przepuści sprawiedliwych i zatrzyma grzeszników. Krzyżowcy uważali ją za miejsce męczeństwa jednego z apostołów - Jakuba Większego. Istnieje teoria mówiąca, iż Kopuła Łańcucha stanowiła model dla trzykrotnie większej i mającej te same proporcje Kopuły na Skale. Przeciwko niej przemawia fakt, że większa kopuła jest ośmiokątna w obu planach.
Na podwyższenie prowadzi osiem ciągów schodów, każdy z nich zakończony wolnostojącą arkadową bramą zwaną qanatir, mającą postać kamiennych filarów i marmurowych kolumn połączonych łukiem u góry. Bramy mają od 3 do 5 łuków i powstały między rokiem 700 a 1030. Turyści wchodzący na platformę korzystają głównie z większej z bram południowych, z zegarem słonecznym wyrzeźbionym na fasadzie (076). Po stronie zachodniej znajdują się trzy bramy, dwie na południu i jedna po stronie wschodniej, za to z pięcioma łukami (098 po prawej). Po północnej i zachodniej stronie platformy znajduje się 15 zbudowanych w różnych latach khilwat - komnat odosobnienia (np. 087) dla wybitnych muzułmanów, umożliwiających modlitwy i lekturę Koranu. Po stronie południowej, tuż przy głównej bramie stoi Minbar Burhan al-Din czyli Letnia Ambona (077-078), także budowany i wzbogacany etapami. Na wschód od niego, w filarze bramy umieszczono pokryty marmurem mihrab (077 po lewej). Na terenie platformy znajduje się pięć studni, zabytkowych i współczesnych (083, 085, 096). Obecnie wzgórze jest podłączone do miejskich wodociągów, ale w przeszłości jego duże zapotrzebowanie na wodę (w tym dla fontann pitnych i do rytualnego obmywania) wymagało stałego dostępu do źródeł.

Na koniec zostawiłam główny obiekt wzgórza - sanktuarium Kopuła na Skale (Qubbat al-Sakhr'a, 100). Podobnie jak Kopuła Łańcucha, została zbudowana w 691 przez umajjadzkiego kalifa Abdula-Malika ibn Marwana w miejscu, z którego w roku 621 zgodnie z legendą prorok Mahomet wstąpił do nieba (w odróżnieniu od wniebowstępujących osobistości chrześcijańskich, Mahomet wrócił na ziemię po zwiedzeniu nieba z archaniołem Dżibrilem czyli Gabrielem w roli przewodnika). Nieprzypadkowo wcześniej dokładnie w tej lokalizacji znajdowała się żydowska Druga Świątynia, zburzona w roku 70 przez Rzymian. Zgodnie z żydowską tradycją na tej skale Abraham przygotowywał ofiarę z syna Izaaka, zaś według Starego Testamentu patriarcha Jakub zwany Izraelem w tym właśnie miejscu śnił o drabinie do nieba.
Powszechnie uznaje się, że jest to najwcześniejsza udokumentowana archeologicznie budowla o charakterze religijnym, wzniesiona przez muzułmańskiego władcę, a jej inskrypcje zawierają najwcześniejsze pisemne wzmianki o islamie i proroku Mahomecie. Nie powstała ona jako miejsce wspólnych modłów, lecz jako sanktuarium, oprawa dla słynnej skały. Podobnie jak mniejsza sąsiadka, także ucierpiała podczas kilku trzęsień ziemi, w 1015 zawaliła się nawet czasza kopuły. Podczas rządów krzyżowców, budynek zmieniono w kościół, zwany przez templariuszy Templum Domini, a od 1187 ponownie stał się muzułmańskim sanktuarium.

Architektura i dekoracje Kopuły wyraźnie czerpią z budowli w stylu bizantyńskim. Zewnętrzna forma budynku jest ośmiokątna, z centralną czaszą o średnicy 20 metrów, która wspiera się na okrągłym bębnie spoczywającym na 16 filarach i kolumnach. Otacza ją ośmiokątna arkada złożona z 24 filarów i kolumn. Wewnątrz tego podwójnego kręgu znajduje się święta skała, a pod nią Studnia Dusz - częściowo naturalna jaskinia, według islamskiej legendy umożliwiająca słyszenie głosów zmarłych w dniu sądu (po lewej - przekrój wnętrza Kopuły). Oczywiście judaizm przypisuje dokładnie temu samemu miejscu położenie w najświętszym wewnętrznym sanktuarium żydowskiej świątyni (kłóci się to mocno z uzasadnieniem zakazu wchodzenia Żydów na Wzgórze Świątynne).

Ściany zewnętrzne mierzą 18 x 11 metrów i są bogato zdobione. Pierwotny wygląd to głównie marmur i mozaiki (czyli podobnie jak wnętrze), ale w XVI wieku sułtan Sulejman Wspaniały zastapił je tureckimi płytkami fajansowymi. W górnej części płytek umieszczono sury Koranu nr 36 (Ya-Sin) i 17 (Al-Isra). Obecne płytki to dokładne kopie wykonane we Włoszech w latach 1960 (101). W 1965 dotychczasowe pokrycie kopuły z czernionego ołowiu zastąpiono brązalem (typ brązu złożony z miedzi i aluminium) pokrytym złotem płatkowym.

Po zakończeniu czasu zwiedzania turystów skierowano do bramy wyjściowej dla nie-muzułmanów - Bramy Łańcucha (123), sąsiadującej z Bramą Marokańską od północy. Brama Łańcucha (Bab al-Silsilah) pochodzi w obecnej podwójnej postaci (068) z czasów krzyżowców, ale wykopaliska odkryły w jej sąsiedztwie schody z okresu rzymskiego, prowadzące do przecinającej miasto na osi zachód-wschód głównej ulicy czyli decumanusa. Po zewnętrznej stronie bramy znajduje się fontanna Sabil Bab al-Silsilah (122) zbudowana w 1537 za rządów osmańskich.
Wyszliśmy na uliczkę-suk Sha'ar ha-Shalshelet (124-129, 155-162), biegnącą wzdłuż granicy między dzielnicą żydowską od południa a muzułmańską od północy. Wszystkie granice dzielnic biegną pomiędzy bramami: Brama Jaffy na zachodzie - Brama Łańcucha na wschodzie - Brama Damasceńska na północy - Brama Syjonu na południu. W czasach rzymskich biegły tamtędy dwie główne ulice - cardo (północ-południe) i decumanus (zachód-wschód). Z Shalshelet skręciliśmy na południe w Misgav Ladach (130), wchodząc na obszar dzielnicy żydowskiej.
Ulica doprowadziła nas do placu HaHurva znanego z poprzedniej wizyty (147). Wtedy w prawie pustym ogródku lokalu Holy Cafe (obecna nazwa, nie pamiętam jak nazywał się lokal w 2011) wypiliśmy piwo i wygłaskaliśmy koty, teraz knajpka była znacznie bardziej zatłoczona, a kot tylko jeden (136-137). Za to obiad był wyśmienity - pieczony bakłażan tahini z pieczonymi warzywami, miodem daktylowym, kozim serem, harissą i marynowaną cytryną (139). Bakłażan w różnej postaci to poza hummusem i shakshuką trzecie z firmowych dań izraelskiej kuchni. Porcja wygląda na skromną, ale to tylko pozory.
Przed położoną po sąsiedzku synagogą Hurva (142) pojawiła się gigantyczna Złota Menora, odtworzona "po raz pierwszy od zniszczenia drugiej świątyni" (143-146). Menora ma ponad 2 metry wysokości i jest pokryta 43 kilogramami złota. Pojawiła się w 2011 roku, ale już po naszej pierwszej wizycie. Synagoga Hurva powstała na początku XVIII wieku na ruinach wcześniejszej, XV-wiecznej. Została zniszczona przez władze osmańskie i 116 lat później odbudowana przez społeczność Żydów aszkenazyjskich. Zburzono ją ponownie w 1948 podczas wojny o niepodległość, a kiedy Izrael w 1967 zajął Jerozolimę Wschodnią, powstały plany kolejnej odbudowy, sfinalizowane dopiero w 2010. Obecny wygląd synagogi jest kopią budynku XIX-wiecznego.
Po obiedzie zawróciliśmy na moją prośbę w stronę arabskich uliczek-suków, miałam bowiem spore plany zakupowe ;) Jakiś czas potem wyszliśmy ku niezwykle ciekawemu miejscu - Cardo (166-185). Jest to odkryta przez archeologów zachowana 200-metrowa część rzymskiej Cardo Maximus z okresu bizantyńskiego - obecnie ulica, galeria handlowa i muzeum w jednym. Cardo Maximus była główną ulicą miasta i jego najważniejszą arterią handlową przez ponad 500 lat. Po jej obu stronach ciągnęły się stragany skryte pod zadaszoną kolumnadą. Pięknie pokazuje to wielkie malowidło ścienne (192-193), na którym zwraca uwagę uroczy szczegół na pierwszym planie - dziewczynka wręczająca współczesnemu chłopcu-turyście owoc granatu - symbol Izraela. Pomiędzy sklepami można obejrzeć niżej położone (tzn. niżej niż Cardo, która sama znajduje się 4 metry poniżej obecnego poziomu ziemi - 166 wejście od ulicy HaYehudim, 197 dolna brama, wejście od południa) fragmenty wcześniejszych budowli, m.in. z czasów Machabeuszy (171-173), a na odcinku południowym zachowała się część kolumn (188-197) z okresu bizantyńskiego (VI w. ne). Miejscami widać nawet zarysy ścian sklepów.
Po dojściu do południowego muru zawróciliśmy równoległą do Cardo od zachodu ulicą Habad (205) i skręciliśmy ku zachodowi do dzielnicy ormiańskiej, cichej i pustej w porównaniu z pozostałymi. Składa się ona głównie z klasztorów i kościołów, jeden z których minęliśmy - XII-wieczny prawosławny klasztor i kościół św. Marka (206) należący do Syryjskiego Kościoła Ortodoksyjnego.
Wąskie puste uliczki doprowadziły nas donikąd, zawróciliśmy więc na wschód, wracając na Habad i Cardo i dalej na północ starymi targowymi uliczkami Shuk HaTsorfim i Shuk HaTsabaim (219-221), aż znaleźliśmy się na głównym bazarze dzielnicy chrześcijańskiej (222-232), o znacznie bardziej europejskim charakterze i asortymencie. Miejsce to nosi nazwę Muristan i ma długą historię. Kiedy rzymski cesarz Hadrian w roku 130 odbudował Jerozolimę, u przecięcia cardo i decumanusa ulokował główne miejskie forum. W roku 603 na placu powstał pierwszy szpital, który na polecenie papieża miał leczyć chrześcijańskich pielgrzymów. Suwerenny Rycerski Zakon Szpitalników Świętego Jana czyli Zakon Maltański zbudował tam swój szpital w 1113. "Muristan" to zniekształcony "bimaristan" - po persku "szpital", nazwa przyjęła się po zwycięstwie Saladyna nad krzyżowcami, kiedy w budynkach byłego zakonnego szpitala powstał meczet i azyl dla obłąkanych. Między XVI a XIX wiekiem teren stopniowo popadał w ruinę, do czasu kiedy osmański sułtan Abdulaziz podarował jego wschodnią część niemieckim protestantom, a zachodnią greckim ortodoksom. Właśnie w greckiej części od 1903 znajduje się bazar Suq Aftimos, nazwany na cześć archimandryty Avtimusa, który temat zainicjował. Prowadzi do niego brama Avtimusa (223-224) od strony ulicy Muristan. Nad bocznymi łukami bramy znajduje się symbol Taphos - połączenie greckich liter tau i phi, oznaczające "grób". Taphos jest symbolem zarówno grekoprawosławnego Zakonu Obrońców Bożego Grobu (zabawnie zwanego w skrócie bożogrobcami), jak i samej wspólnoty religijnej. W centrum bazaru znajduje się ozdobna fontanna Muristan (227-228) zbudowana dla uczczenia 25-lecia panowania osmańskiego sułtana Abdulhamida II i niedawno odrestaurowana. Mur z foto 230 to fragment grekoprawosławnego kościoła św. Jana Chrzciciela z XI wieku, najstarszego chrześcijańskiego kościoła w Jerozolimie (niestety dowiedziałam się o tym dopiero później).
Na chwilę wróciliśmy na uliczkę-suk David (233-237) i na pożegnanie - krótka chwila w dzielnicy chrześcijańskiej. Foto 238 to wejście do neogotyckiej Konkatedry Najświętszego Imienia Jezus - siedziby odnowionego w połowie XIX wieku łacińskiego patriarchatu Jerozolimy. Przy skrzyżowaniu ulic St. Peter i Latin Patriarchate trafiliśmy na "ambasadę" Świętego Mikołaja (239), wyposażoną nawet w skrzynkę pocztową! Domek Mikołaja jest nową dziecięcą atrakcją - powstał w 2017 w XIV-wiecznym kamiennym budynku, który od 700 lat należy do rodziny Kassissieh. W okresie przedświątecznym pan Kassissieh pełni rolę miejskiego Świętego Mikołaja, który, zachowując lokalną specyfikę, podróżuje na wielbłądzie.
Wyszliśmy z terenu starego miasta koło Cytadeli Dawida (nadal na liście do zwiedzenia!) przez Bramę Jaffy (241). Droga powrotna na dworzec była krótsza i bardziej komfortowa - nową, jedyną jerozolimską linią tramwajową L1 (245), która w 2011 była dopiero w fazie testów.