Jaffa widziana z południa - obraz z 1799 roku (archiwum Service historique de l'armée de terre)

=======================================================================

ŚRODKOWA EPOKA BRĄZU
Wykopaliska pokazały, że stałe osady ludzkie istniały w tym miejscu krainy Kanaan już w środkowej epoce brązu, około roku 1800 pne. Sprzyjała temu dogodna lokalizacja: nad brzegiem Morza Śródziemnego, broniona od północy przez odległą o 6 km rzekę Yarkon, na górującym nad okolicą 40-metrowym klifie, u podnóża którego powstała naturalna przystań chroniona przez długi łańcuch wystających częściowo z wody skał, po drugiej stronie wzgórza rozciągały się zaś żyzne i dobrze nawodnione tereny uprawne. Niedaleko biegła usytuowana na lini północ - południe starożytna droga handlowa Via Maris, łącząca Mezopotamię i Syrię z Egiptem.

PÓŹNA EPOKA BRĄZU - OKRES EGIPSKI
Po wypędzeniu Hyksosów z delty Nilu w połowie XVI w. pne, egipscy faraonowie rozpoczęli serię kampanii militarnych przeciwko ludom Kanaan. Jaffa interesowała ich szczególnie, jako port zapewniający łączność z egipskimi miastami na wybrzeżu. Jednak władza Egiptu nad podbitymi terenami była niestabilna i stulecie później lokalni kanaańscy władcy zaczęli porozumiewać się z północnymi sojusznikami w celu pozbycia się egipskiej zwierzchności. Doprowadziło to około połowy XV w. pne do słynnej bitwy pod Megiddo, wygranej przez faraona Totmesa III.

Najbardziej na południe usytuowanym na liście kanaańskich miast podbitych jako rezultat bitwy pod Megiddo była właśnie Jaffa, która od tamtej pory pozostawała przez długi czas (około 300 lat) pod egipską władzą. Ciekawostką bardziej literacką niż historyczną jest opowieść "O wzięciu Joppy" spisana w o wiele późniejszym dokumencie Papirus Harris 500 i zawierająca rzekomą relację z podstępu, dzięki któremu generał Totmesa III imieniem Djehuty zdobył Jaffę: ukrył żołnierzy w workach i wysłał jako prezent dla władcy miasta. Brzmi znajomo, ale ten tekst jest 200 lat starszy od opowieści o koniu trojańskim. Jaffa jest także - pod egipską nazwą Ya-Pho lub Ya-Pu - wymieniana w Listach z Tell el-Amarna, XIV-wiecznych (pne) tabliczkach zawierających korespondencję dyplomatyczną między egipskimi władcami a zarządcami podległych im terenów, w tym miast-państw Syropalestyny.

W papirusie Anastasi I z XIII w. pne Jaffa jest opisana przez egipskiego urzędnika jako miasto kwitnących ogrodów, zdolnych rzemieślników i bezczelnych złodziei. Wiadomo, że w okresie od około 1460 do około 1130 pne istniała w Jaffie egipska twierdza, zbudowana za czasów Totmesa III. Archeologicznym dowodem na istnienie twierdzy jest zespół bram, prostokątnych wież i murów z suszonej cegły, których wygląd i rozmiar jednoznacznie identyfikuje budowlę jako egipską. Na terenie twierdzy wykopaliska odkryły warstwy zniszczonej egipskiej ceramiki, a także ślady uszkodzeń i odbudowy samej budowli, co może świadczyć o konfliktach i walkach z ludnością kanaańską. Być może faktycznie Egipcjanie stracili Jaffę i musieli ją zdobyć ponownie, co mogło dać początek legendzie o podstępie chytrego generała. Jaffa była niewątpliwie istotna dla Egipcjan, zarówno ze względu na strategiczne położenie, jak i rolę gospodarczą (np. znajdowały się w niej królewskie spichlerze, zaopatrujące w zboże armię egipską). Podczas trzystu lat egipskiego panowania kultura Kanaańczyków i Egipcjan zaczęła się przenikać, o czym świadczą m.in. znaleziska ceramiczne. Najsłynniejszym chyba jaffańskim odkryciem z okresu późnej epoki brązu jest znaleziona w obrębie odbudowanej bramy egipskiej twierdzy część plakietki z wyobrażeniem kanaańskiej bogini płodności Qetesh (Qudshu), która z czasem została włączona do systemu wierzeń starożytnego Egiptu.

Innym ważnym znaleziskiem jest brama Ramzesa II. Podczas jego panowania (2. połowa XIII w. pne) istniejąca brama twierdzy została wzbogacona o monumentalną kamienną fasadę wykonaną z miejscowej odmiany piaskowca, pokrytą inskrypcjami z imionami faraona. Archeolodzy odkryli bramę nie w jej pierwotnym miejscu, lecz w charakterze budulca dla bramy późniejszej, oczywiście postawionej już po śmierci Ramzesa II. Obecnie w parku Abrasha jest eksponowana replika bramy. Wykopaliska z okresu następcy Ramzesa II - Merenptaha (początek XII w. pne) wskazują na kolejną falę zaciętych walk między Kanaańczykami a egipską załogą twierdzy, w tym potężny pożar, który zniszczył sporą część budowli. Około 1190 pne flota i wojska lądowe Ramzesa III przezwyciężyły inwazję przybyszów z północy - osady założone przez ocalałych dały prawdopodobnie początek osiedlom Filistynów na terenie nadbrzeżnej Palestyny. W tym okresie egipskie wpływy w krainie Kanaan zaczęły zdecydowanie słabnąć.

BIBLIJNE POCZĄTKI IZRAELA
Według tradycji biblijnej właśnie w tamtym czasie w Kanaan pojawili się Izraelici, uciekający do "Ziemi Obiecanej" z Egiptu przed prześladowaniami. Jako gnębiciele Izraelitów są najczęściej wskazywani faraoni Ramzes II albo jego następca Merenptah, co powoduje zasadniczą sprzeczność - Izraelici uciekliby z terenu Egiptu na teren nadal formalnie od Egiptu zależny. Faktem historycznym jest, że Kanaan zamieszkiwały w tamtym okresie przybyłe prawdopodobnie z Mezopotamii semickie plemiona Hebrajczyków, które z czasem zaczęły zastępować rozdrobnione struktury plemienne bardziej scentralizowanymi. W wariancie biblijnym Jaffa wraz z resztą Kanaan od około 1050 pne wchodziła w skład Zjednoczonego królestwa Izraela i Judy, a od około 930 pne do 732 pne - w skład północnego królestwa Izraela, następnie podbitego przez Asyryjczyków. Historycznie jest bardziej prawdopodobne, że oba państwa od początku rozwijały się niezależnie.
Jaffa (jako Iapho) pojawia się po raz pierwszy w Starym Testamencie w opisie granic pokolenia Danitów (BT, Jozue 19:41, 46 "Granica ich dziedzictwa obejmowała [...] Me-Hajjarkon, Ha-rakkon wraz z obszarem naprzeciw Jafy"). Późniejsze teksty biblijne wymieniają jaffański port jako miejsce wyładunku cedrów libańskich na budowę zarówno Pierwszej, jak i Drugiej Świątyni w Jerozolimie, a także miejsce, z którego niepokorny prorok Jonasz odpłynął do Tarszisz (na spotkanie z wielorybem ;)).
W rzeczywistości Jaffa była w tym czasie jednym z miast-państw Filistii położonym przy granicy z terenami izraelskich Danitów. Król Izraela (Dawid albo Salomon) podbił ją i włączył do Zjednoczonego królestwa, co umożliwiło skorzystanie z jaffańskiego portu zarówno dostawcom cedrów dla Pierwszej Świątyni (966 pne), jak i pechowemu prorokowi (podobno 862 pne). Po podbiciu większości północnego państwa Izraela przez króla Asyrii Tiglath-Pilesera III około 732 pne Jaffa znalazła się na terenach zależnych od Asyrii.

OKRES ASYRYJSKI W roku 1847 Austen Henry Layard prowadził prace wykopaliskowe na wzgórzu Kujundżyk (obecnie w Iraku) i odkrył spory fragment pałacu asyryjskiego króla Sennacheriba w Niniwie, a w nim około 70 sal pokrytych kamiennymi blokami z reliefami, większość z których ilustrowała dokonania i podboje Sennacheriba. Częściowo przerysowany, a częściowo opisany przez Layarda relief po lewej (blok 15 z sali I, tzw. sali tronowej) przedstawia najprawdopodobniej zdobycie Jaffy w roku 701 pne. Opis Layarda mówi o "mieście położonym częściowo na wybrzeżu, a częściowo na wzgórzu", a jedynym odpowiadającym temu opisowi nadmorskim miastem zdobytym siłą podczas tzw. trzeciej kampanii Sennacheriba w 701 była właśnie Jaffa (Joppa). Sennacherib wyprawił się, by przywołać do porządku zbuntowanego króla Judy, ale niejako po drodze ukrócił też bunt filistyńskiego króla Aszkelonu Sidki i zdobył Jaffę, uznaną przez niego za część królestwa Sidki. Kroniki Sennacheriba (gliniane graniastosłupy zapisane pismem klinowym w języku akadyjskim) opisują przebieg tej wyprawy (fragment po prawej). Fakt zaliczenia Jaffy do królestwa Aszkelonu budzi wątpliwości współczesnych badaczy, którzy snują różne teorie na temat jego prawdopodobieństwa (główne źródło informacji w tej części: William Gallagher "Sennacherib's Campaign to Judah. New Studies" 1999).

Po zdobyciu przez Sennacheriba Jaffa została najprawdo-podobniej włączona do zależnego od Asyrii filistyńskiego królestwa Ekron, które w VII w. pne (mapka po lewej) bardzo się rozrosło i przeżywało okres rozkwitu.

OKRES BABILOŃSKI
W roku 631 pne zaczął się upadek Imperium Asyryjskiego. Po śmierci Aszurbanipala Asyrię rozdarły wojny domowe, z czego skwapliwie skorzystały inne państwa, w tym Babilonia. W roku 609 pne Asyria przestała istnieć jako samodzielne państwo. Jej miejsce dominującego mocarstwa zajęło imperium nowobabilońskie (na mapce po prawej jego zasięg w ostatnich latach istnienia 556-539 pne). Ale nie na długo. W 539 pne Babilonia została z kolei najechana i pokonana przez króla Persji Cyrusa II Wielkiego. Jaffa przetrwała okres dominacji babilońskiej, choć miasto Ekron zostało w 604 pne spalone przez króla Babilonii Nabuchodonozora II podczas jego kampanii na zachodzie.

OKRES PERSKI
Cyrus II dokonał podboju prawie całego Bliskiego Wschodu i stworzył kolejne imperium - perskie. Jaffa jest ponownie wspomniana w Biblii jako port - właśnie Cyrus II zainicjował budowę Drugiej Świątyni w Jerozolimie (około 537 pne), a wtedy znowu w jaffańskim porcie wyładowano libańskie cedry (BT, Księga Ezdrasza 3:7 "Dali więc pieniędzy kamieniarzom i cieślom oraz żywności, napoju i oliwy Sydończykom i Tyryjczykom, by sprowadzili drzewo cedrowe z Libanu morzem do Jafy na mocy pozwolenia, udzielonego im przez Cyrusa, króla perskiego"). W roku 539 Cyrus II podbił także Fenicję, uczynił z niej perską satrapię i podzielił na cztery okręgi wasalne, wśród nich Sidon. Na sarkofagu króla Sidonu Eshmunazara II (panował około 525 pne) znajduje się napis w języku fenickim, mówiący, że królowie Sidonu otrzymali od Cyrusa tereny w Palestynie - Dor, Jaffę i równinę Sharon: "Władca Królów dał nam Dor i Yapho, bogate w pszenicę tereny, które są na równinie Sharon, w uznaniu dla wielkich czynów, których dokonałem; dołączyliśmy je do terenów, które na zawsze należą do Sidonian" (źródło: Moshe Sharon "Corpus Inscriptionum Arabicarum Palaestinae, Volume Six" 2017).
Królestwo Sidonu zachowało pozycję i względy kolejnych władców perskich z dynastii Achemenidów przez cały V wiek pne, więc można przypuszczać, że sytuacja Jaffy też była stabilna. Wykopaliska jaffańskie ujawniły inskrypcje informujące o budowie świątyni sidońskiego bóstwa Eshmuna, a także fragmenty murów obronnych i dużego budynku publicznego z tego okresu. W połowie IV w. pne królowie Sidonu zaczęli buntować się przeciw władzy perskiej, co zakończyło się spaleniem miasta Sidon przez króla Persji Artaxerxesa III. Jaffa stała się wówczas niezależnym miastem-państwem. Ale i samo imperium perskie nie przetrwało długo.

OKRES HELLENISTYCZNY - ALEKSANDER, WOJNY DIADOCHÓW I I SELEUCYDZI
W 334 pne zaczął się podbój Persji przez Aleksandra III Macedońskiego. W 332 pne Jaffa poddała się bez walki wojskom Aleksandra III dowodzonym przez Hefaestiona. W okupowanym porcie stacjonowała flota Aleksandra. Miasto otrzymało grecką nazwę Joppa (lub Jopa), co zaczęto kojarzyć z imieniem Iope, córki greckiego boga wiatru Eola i starszej żony króla Etiopii Cefeusza. Pojawił się też grecki mit o Perseuszu i Andromedzie z Jaffą jako miejscem akcji: Posejdon zsyła karę na kraj rządzony przez Cefeusza, który składa w ofierze swoją córkę Andromedę, przykuwając ją do morskiej skały. Perseusz walczy z potworem i uwalnia Andromedę. Ponieważ uważano, że rzecz działa się w Joppie, skała naprzeciw portu nosi do dziś nazwę Skały Andromedy.

Tereny poszczególnych diadochów w roku 303 pne

Po śmierci Aleksandra Wielkiego w 323 pne wśród wodzów zaczęły się dwudziestoletnie spory o jego sukcesję, zwane wojnami diadochów. "Biblioteka historyczna" Diodora Sycylijskiego (I wiek pne) opisuje, że w 316 satrapa Antygon "wziął szturmem Joppę i Gazę, miasta, które odmówiły podporządkowania się". W 312 Ptolemeusz wygrał Bitwę pod Gazą, po czym uciekając przed Antygonem "zniszczył najważniejsze miasta, które zdobył: Ake-Acco, Joppę, Samarię i Gazę" (za Diodorem), ale zaraz potem Antygon odzyskał te tereny. W roku 301 pne doszło do totalnej bitwy diadochów, w której Anygon przegrał i zginął, a Palestyna przypadła Ptolemeuszowi.

Wykopaliska ujawniają niewiele z okresu greckiego. Obszar Ganor (mapka u dołu po lewej) oraz okolica pchlego targu zawierają ceramikę i pozostałości budynków mieszkalnych, zniszczonych w późniejszym okresie.
Ptolemeusz, wódz Aleksandra, satrapa Egiptu, w roku 305 pne przyjął tytuł króla i rządził Egiptem jako Ptolemeusz I Soter, zapoczątkowując dynastię Ptolemeuszy. Wiemy, że w Jaffie bito monety z wizerunkami Ptolemeusza II i III oraz nazwą Ioppe. Podczas wykopalisk na placu Kdumim odkryto greckojęzyczną inskrypcję poświęconą Ptolemeuszowi IV Filopatorowi (około 220 pne).
W roku 204 pne Antioch III Wielki, władający bliskowschodnim imperium Seleucydów (największym państwem powstałym po rozpadzie imperium Aleksandra Wielkiego) postanowił skorzystać z zamieszania na egipskim dworze po śmierci Ptolemeusza IV. Podczas tzw. V wojny syryjskiej zajął dawno pożądane sąsiednie tereny, w tym Palestynę. Wygrana bitwa pod Panion w roku 200 przypieczętowała zwycięstwo Antiocha i tak Jaffa-Joppa znalazła się pod rządami dynastii Seleucydów.

Mapa stanowisk archeologicznych na obszarze Ganor		Stratygrafia strefy E obszaru Ganor (Yefet - Ami'ad - Pinhas - Tanhum)
/Źródło: Burke i Peilstocker "The History and Archaeology of Jaffa 1" 2011/

OKRES HASMONEJSKI (MACHABEUSZE)
W roku 166 pne w także rządzonej przez Seleucydów Judei (grecka nazwa Judy, używana od IV w. pne) wybuchło na tle religijnym żydowskie powstanie Machabeuszy. W tym czasie w Jaffie mieszkało sporo Żydów i na wieść o powstaniu miejscowi Grecy zamordowali około 200 Żydów, topiąc w łodziach całe rodziny. W akcie zemsty przywódca powstania Juda Machabeusz spalił w nocy port jaffański (2 Księga Machabejska 12:3-6). Kolejny dowódca powstania, brat Judy Jonatan, uwikłany sojuszami w wewnętrzne walki o tron seleucydzki, starł się w roku 148 pne z generałem Apoloniusem Daosem, którego wojska stacjonowały w Jaffie. Nieprzygotowane na oblężenie miasto poddało się bez walki i otworzyło bramy przed Jonatanem. Krótko potem Jonatan użył talentów dyplomatycznych, gdy egipski Ptolemeusz VI chciał wmieszać się w walki. Według 1 Księgi Machabejskiej 11:6-7 "Jonatan tymczasem z całym swoim przepychem odwiedził króla w Jafie. Pozdrowili się tam wzajemnie i byli razem przez całą noc". Księga milczy o tym, co robili, ale rano "Jonatan odprowadził króla aż do rzeki [...] i powrócił do Jerozolimy". Niezła musiała być impreza w tej Jaffie... Trzeci brat Machabeusz, Szymon, zdobył i zajął Jaffę (mapka poniżej), obsadzając ją swoim wojskiem (1 Mch 12:33-34 "Szymon [...] zwrócił się w kierunku Jafy i zdobył ją. [...] Obsadził więc ją załogą, aby jej strzegła"), a po śmierci Jonatana i przejęciu władzy w 143 roku wysłał do Jaffy swego przedstawiciela wojskowego (1 Mch 13:11 "Do Jafy zaś posłał Jonatana, syna Absaloma, z dość dużym oddziałem wojska. Ten zaś wypędził tych, którzy w niej przebywali, a sam w niej pozostał"). Z tej narracji trudno się domyślić, kogo właściwie wypędził...

Pod rządami Szymona Jaffa została odbudowana, mury obronne wzmocnione (wykopaliska ujawniły fragmenty murów twierdzy z okresu machabejskiego), a port intensywnie się rozbudowywał. "Pieśń ku czci Szymona" z 1 Księgi Machabejskiej podkreśla: "Przy całej swej chwale zdobył Jafę na port i uczynił przystęp do wysp zamorskich". W ciągu kolejnych lat Jaffa stała się całkowicie żydowskim miastem, a jej rola dla państwa Judei pod rządami Machabeuszy była nie do przecenienia. Aż do powstania Cezarei Jaffa była najlepszym portem na całym wybrzeżu między Egiptem a Tyrem, dawała bezpośredni dostęp do krajów basenu Morza Śródziemnego, przynosiła duży dochód z handlu drogą morską, a do państwowej kasy wpływały przychody z podatków i ceł. Po podbiciu Jaffy w 113 pne przez króla Syrii Antiocha IX ówczesny władca Judei zaapelował do senatu rzymskiego o pomoc, co zaowocowało dekretem nakazującym Antiochowi oddać żydowskim sojusznikom co zabrał, a do tego pouczającym, żeby podczas eksportu morskiego towarów nie zapominać o płaceniu cła :) Kolejni królowie Judei bili monety z wizerunkiem kotwicy, mającej symbolizować morską potęgę Judei.

OKRES CESARSTWA RZYMSKIEGO
W roku 63 pne rzymski prokonsul Pompejusz najechał kraje Morza Śródziemnego, w tym Judeę, uzależniając je politycznie od Rzymu. Jaffę, jak i inne miasta nadmorskie, oderwał od Judei i "ogłosił niezależnymi i włączył w skład rzymskiej prowincji" (Józef Flawiusz, Antiquitates Iudaicae XIV, 10:6 tu i dalej mój przekład z tłumaczenia rosyjskiego). Ten sam historyk opisuje, że w roku 47 pne Juliusz Cezar zwrócił Jaffę zależnej od Rzymu Judei, motywując to faktem, że "należała ona już do Żydów, kiedy zawierali umowę przyjaźni z Rzymianami", ale jednocześnie ogłosił, że "wszystkie miasta żydowskie z wyjątkiem Jaffy pownny płacić ustaloną sumę na rzecz Jerozolimy corocznie".
Rządy - choć marionetkowe - dynastii Machabeuszy dobiegły końca w roku 40 pne, kiedy Rzym postanowił mianować królem Judei Heroda, dotąd jednego z tetrarchów współrządzących Judeą. Ponieważ Herod przebywał w tym czasie w Rzymie, musiał siłą objąć swoje królestwo. Józef Flawiusz (Antiquitates Iudaicae XIV 15:1) opisuje, że Herod przypłynął z Rzymu do Ptolemais (obecnie Akka, północ Izraela) i w drodze do Jerozolimy "miasto Jaffa zatrzymało go na pewien czas; z powodu jego wrogości trzeba było najpierw zdobyć to miasto, żeby [...] nie zostawiać twierdzy dla wrogów".
W roku 32 pne królowa Egiptu Kleopatra i Marek Antoniusz podbili Jaffę i inne miasta nadmorskie podczas wojny między triumwirami, ale już w 30 Oktawian August pokonał ich i przekazał Jaffę z powrotem Herodowi: "ponownie oddał mu teren, zabrany przez królową, oraz włączył do granic jego królestwa [...] miasta nadmorskie Gazę, Antedon, Jaffę i Wieżę Stratona" (Józef Flawiusz, Antiquitates Iudaicae XV 7:3). Do okresu augustowskiego należą odkryte podczas wykopalisk w Jaffie fragmenty domu mieszkalnego, w tym dziedziniec wejściowy, zbiornik na wodę i ściana wewnętrzna z otworem wejściowym.
Między rokiem 22 a 10 pne Herod zbudował nowe miasto i port Cezareę. Nie znalazłam wyjaśnienia, czy był to rezultat jego braku zaufania do Jaffy, czy też wyraz ogólnego zapału budowlanego króla. Przebudował miasto zwane dotąd Wieżą Stratona, położone "w Fenicji, na drodze do Egiptu, między Jaffą a Dorem" (JF, AI XV 9:6) i stworzył - z wykorzystaniem dużych sum i najnowszych technologii, w tym cementu hydraulicznego - nowoczesny port, który stał się głównym konkurentem Jaffy.

Herod zwany Wielkim (nota bene, to ten od Mateuszowego horroru o rzezi niewiniątek) zmarł w roku 4 pne, a Rzym podzielił królestwo między jego siostrę i synów jako tetrarchów. Jaffa wraz z całą Judeą przypadła Herodowi Archelaosowi (mapka po lewej). Właśnie z tej okazji Józef Flawiusz po raz ostatni wymienia Jaffę w Antiquitates Iudaicae: "Archelaosowi zostały podporządkowane miasta: Wieża Stratona, Sebaste, Jaffa i Jerozolima" (XVII 11:4). Niestety Archelaos nie sprawdził się jako władca i od 6 roku ne odebrane mu tereny przeszły pod bezpośredni zarząd Rzymu jako rzymska prowincja Iudaea. ================================================== Bardzo ciekawym i pomocnym źródłem na tym etapie zbierania informacji była książka: R. Patai "The Children of Noah: Jewish Seafaring in Ancient Times" 1999. ==================================================

Nowe tysiąclecie, więc i Nowy Testament, a w nim apostoł Szymon Piotr. Gdzieś około roku 40 ne "mieszkała też w Jafie pewna uczennica imieniem Tabita [...] zachorowała i umarła [...] Piotr upadł na kolana i modlił się. Potem zwrócił się do ciała i rzekł: Tabito, wstań! A ona otwarła oczy [...] Wieść o tym rozeszła się po całej Jafie" (BT Dz. Ap. 9:36-42). Po tym wyczynie Piotr "jeszcze przez dłuższy czas przebywał w Jafie u niejakiego Szymona, garbarza" (Dz. Ap. 9:43), skąd wezwano go do Cezarei: "A teraz poślij ludzi do Jafy i sprowadź niejakiego Szymona, zwanego Piotrem! Jest on gościem pewnego Szymona, garbarza, który ma dom nad morzem". (Dz. Ap. 10:5-6). W tym domku, czekając na śniadanie, Piotr miał słynne widzenie o jedzeniu zwierząt czystych i nieczystych. W rycinie po prawej (koniec XVI w.) zainteresował mnie przede wszystkim widok z okien domku Szymona Garbarza, pokazujący zarówno niżej położone na zachodnim zboczu wzgórza domy, jak też leżący zupełnie w dole port i morze. W sumie bardzo prawdopodobny obrazek, rzecz jasna pomijając wizję wiszącego w powietrzu prześcieradła, w którym pomieściło się całe zoo, a nawet jednorożec ;)

Podczas toczonej w latach 66-73 tzw. pierwszej wojny żydowsko-rzymskiej czyli ogólnojudejskiego powstania Żydów przeciw rzymskiej władzy Jaffa została całkowicie zburzona, a jej mieszkańcy wybici. Najpierw Rzymianie wysłali przeciwko Żydom Legion XII z Syrii, dowodzony przez Cestiusza Gallusa, który zniszczył Jaffę zabijając 8400 mieszkańców, jednak miasto jakoś przeżyło. Następnie X Legion pod dowództwem Wespazjana zaatakował Jaffę ponownie.
Józef Flawiusz w innym swoim dziele "Wojna żydowska" (III 9:2-4, ponownie cytat w moim przekładzie z rosyjskiego) opisuje to tak: "tymczasem uciekinierzy ze zdobytych miast zebrali się w niemałej liczbie z zamiarem odbudowania zniszczonej przez Cestiusza Ioppii, aby uczynić ją swoim schronieniem [...] zbudowali wielką liczbę statków rozbójniczych i grabili [...] Wespazjan usłyszawszy o tym posłał do Ioppii konnicę i piechotę, które nocą wtargnęły do niechronionego miasta. Jego mieszkańcy [...] uciekli na statki, gdzie przenocowali poza zasięgiem nieprzyjacielskich wystrzałów. Ioppia nie ma naturalnej przystani, lecz otoczoną nierównym stromym brzegiem lekko zagiętym na końcach, zbudowanych z wysokich, opadających w morze skał [...] na tej redzie znajdowali się mieszkańcy Ioppii, kiedy rano zerwała się silna burza [...] jedne statki rozbiła o siebie nawzajem, inne o skały [...] brzeg był usiany gęsto trupami, ci, których morze wyrzuciło żywymi, byli zabijani przez Rzymian. Liczba trupów sięgała 4200. Zdobyte bez walki miasto Rzymianie zrównali z ziemią. W ten sposób Ioppia w krótkim czasie została powtórnie zdobyta przez Rzymian".
Miasto zostało doszczętnie zburzone i spalone. Rzymski cesarz Wespazjan zbudował na ruinach Jaffy twierdzę, którą obsadził załogą z X Legionu Rzymskiego. W wykopaliskach z tego okresu znaleziono płytkę z pieczęcią X Legionu, a także ślady zniszczeń w pozostałościach domu mieszkalnego przy placu Kdumim. Po upadku powstania Jaffa została odbudowana, a cesarz Wespazjan nadał jej status niezależnego miasta i nową nazwę Flavia Ioppe, oczywiście na własną cześć. Nazwa ta pojawia się na odnalezionych monetach z późniejszego okresu. Wykopaliska w strefie E obszaru Ganor wskazują, że odbudowa Jaffy nie była całkowita - we wczesnym okresie rzymskim teren na wschód od wzgórza nie był zamieszkały, lecz używany jako cmentarz aż do około III - początku IV wieku ne, kiedy ponownie został zabudowany i zasiedlony.
Istnieją dowody na to, że po masakrze Wespazjana nie tylko samo miasto, ale i jego społeczność szybko się odrodziły. Na placu Kdumim odnaleziono odważnik z roku 105 z inskrypcją zawierającą imię Judy syna Tozomanusa, który był agoranomosem, czyli inspektorem miar i wag jaffańskiego rynku w czasach Trajana, odkryto także monety na podłodze piwnicy z okresu trajańskiego. Zarówno żydowskie nagrobki na cmentarzu w Abu Kabir, jak i teksty religijne wymieniają wielu ówczesnych (między II a V wiekiem ne) znamienitszych żydowskich mieszkańców Jaffy z imienia, pochodzenia i zajęcia (od najróżniejszych kupców po uczonych rabinów). Imiona tych rabinów (m.in. Ada, Tanhum, Pinhas) noszą obecnie ulice starej Jaffy w okolicy pchlego targu.
Chrześcijaństwo (a w każdym razie zorganizowane chrześcijaństwo) pojawiło się w Jaffie stosunkowo późno. Na soborach w Nicei w 325 i w Konstantynopolu w 381 Jaffa nie była jeszcze reprezentowana. Hieronim ze Strydonu w dziele "Pielgrzymka św. Pauli" wspomniał odwiedzenie Jaffy w roku 382, skupiając się jednak na legendarnej przeszłości miasta: skale Andromedy i porcie, z którego uciekł Jonasz.

OKRES CESARSTWA WSCHODNIORZYMSKIEGO (BIZANTYŃSKI)

W roku 395 Cesarstwo Rzymskie rozpadło się na część zachodnią i wschodnią. Cesarstwo wschodniorzymskie, zwane przez nowożytnych historyków Bizantyńskim (obszar fioletowy na mapce po lewej) objęło Judeę, a z nią Jaffę, włączając je w skład prowincji Palaestina Prima. Podczas trzeciego soboru w Efezie w 431 na liście uczestników wymieniono już biskupa Jaffy Phidusa. Z kolei jaffański biskup Elias wziął udział w soborze w Jerozolimie w roku 536. W okresie zwanym bizantyńskim Jaffa miała się dobrze. W 1. połowie V wieku Cyryl z Aleksandrii opisywał ją jako rozwijające się miasto, ważny ośrodek handlu oraz port łączący z krajami basenu Morza Śródziemnego. Potwierdzają to znaleziska archeologiczne. W strefie Ganor E znaleziono pozostałość dużego budynku publicznego ozdobionego mozaikową podłogą, prawdopodobnie kościoła, w strefie H - łaźnię, a cała wcześniej wspomniana okolica wyludniona po powstaniu w 67 była od IV wieku gęsto zabudowana, w tym warsztatami rzemieślników (np. tłocznie wina).

OKRES PERSKI, ARABSKI I SELDŻUCKI
W latach 602-628 trwała wojna między Cesarstwem Bizantyńskim a perskim imperium Sasanidów i od 614 do 628 Palaestina Prima znajdowała się w rękach perskich. Kiedy oba państwa były osłabione i dopiero odzyskiwały kontrolę nad swoimi terenami, w 634 roku skorzystali z tego faktu Arabowie, świeżo zjednoczeni przez twórcę islamu Muhammada (proroka Mahometa).

Mapka po lewej pokazuje początkową fazę inwazji. Korpus armii muzułmańskiej dowodzony przez Amra Ibn al-Asa wkroczył latem 634 na teren Palestyny. Wygląda na to, że na terenach nadmorskich bitwy stoczono tylko o Cezareę i Gazę, a Jaffa poddała się bez walki. Powodem była prawodopodobnie wcześniejsza ucieczka oddziałów rzymskich. Amra wyznaczono komendantem nowo powstałego "Jund Filastin" - dystryktu wojskowego Palestyny. Stolicą dystryktu został najpierw Ludd, potem założona przez Arabów Ramla, a w końcu Jerozolima, zaś Jaffa była centralnym miastem jednego z jedenastu okręgów administracyjnych zwanych "kura". Jund Filastin w zmiennych granicach i pod rządami czterech kolejnych kalifatów przetrwał do 2. połowy XI wieku (po prawej stan za Abbasydów w wieku IX).

W czasie najazdu Arabów teren Palestyny zamieszkiwała głównie ludność chrześcijańska, w kolejnych stuleciach po podboju zaczęto w niej planowo osiedlać plemiona arabskie, stopniowo tworząc muzułmańską większość. Arabscy kalifowie mieli pewne trudności ze skłonieniem nomadycznych plemion do zamieszkania nad morzem (i pływania łodziami!), więc zapowiedzieli dla odważnych specjalne traktowanie w raju.

Mapka po lewej (zorientowana odwrotnie niż współczesne mapy), X-wieczne dzieło arabskich geografów al-Istakhriego i Ibn Hawqala pokazuje, że palestyńskie wybrzeże było wtedy gęsto zaludnione. Jaffa jest oznaczona w górnym prawym rogu. Arabski geograf i podróżnik z X wieku Al-Maqdisi w dziele "Najlepszy podział wiadomości o regionach" wspomina Jaffę jako "małe miasto nadmorskie chronione przez niezdobytą twierdzę z pokrytą żelazem bramą, brama morska jest całkowicie z żelaza. Meczet jest przyjemny dla oka, położony nad morzem. Przystań jest wspaniała". Wspomniane mury prawdopodobnie są dziełem namiestnika Egiptu Ahmada ibn Tuluna, który podczas swojej rebelii przeciw dynastii Abbasydów zdobył część Syrii i ufortyfikował Jaffę w 878 roku. Niezdobytość twierdzy przydała się np. w roku 970, kiedy fatymidzki garnizon skutecznie okopał się w Jaffie przeciw atakowi Karmatów. Zaś wspaniała przystań to wynik specjalnego zainteresowania kalifów miastami nadmorskimi, które były stale narażone na wrogie ataki. Fatymidzi posiadali aktywną flotę wojenną, która wyruszała na wyprawy przeciw Bizancjum między innymi z Jaffy. Poza tym kupcy (zarówno arabscy, jak rzymscy) preferowali transport morzem wobec niebezpiecznych dróg lądowych.

W Jaffie oraz innych portach odbywała się też wymiana albo wykup muzułmańskich jeńców, wziętych do niewoli podczas starć. W tym celu nadbrzeżne warownie utrzymywały ze stolicą w Ramli świetlno-dymny system szybkiego powiadamiania o przybyciu nieprzyjacielskich okrętów z jeńcami. Al-Maqdisi opisuje dokładnie całą operację i wymienia "warownie dystryktu, gdzie odbywa się wykup jeńców, to: Ghazzah [...] Yubna, Yafah i Arsuf".
Wzmianki o Jaffie z XI wieku, które do nas dotarły, są bardzo zróżnicowane. W 1050 arabski lekarz Ibn Butlan wspomina Jaffę jako "zagłodzone miasto, nie mające nawet nauczyciela dla małych dzieci". Żydowski list z 1071 narzeka na konfiskatę ładunku w jaffańskim porcie, a sporządzony w Jaffie żydowski "get" (list rozwodowy) z 1077 świadczy o funkcjonowaniu w mieście sądu rabinackiego. W wykopaliskach na obszarze Ganor z tego okresu przeważają przedmioty kultury materialnej: ceramika, monety, szklane naczynia, kościane narzędzia. Zachowane fragmenty budynków są położone poniżej poziomu ziemi, ich górne części niemożliwe do identyfikacji, prawdopodobnie za przyczyną zniszczeń dokonanych w okresie krucjat.
Jund Filastin został w końcu XI wieku podbity przez Wielkich Seldżuków, państwo Turków Seldżuckich, szczyt potęgi którego przypadł na rok 1092. W ciągu XI wieku kontrolowane przez nich tereny szybko rozrosły się od ich rodzinnego Morza Aralskiego na Persję i część Cesarstwa Bizantyńskiego.

OKRES KRUCJAT

Jaffa została zdobyta przez krzyżowców pod koniec I Krucjaty, w maju 1099 roku, otwierając chrześcijańskim wojskom drogę do Jerozolimy. Mieszkańcy Jaffy, słysząc o zbliżających się krzyżowcach, uciekli, niszcząc miasto oraz port. Zostały one odbudowane zaraz po zdobyciu Jerozolimy w lipcu, ponieważ Jaffa była niezwykle istotna jako port zapewniający połączenie morskie między Europą a zdobywanymi terenami. Jaffą stała się także "bazą wypadową" dla podbojów miast nadmorskich aż po Bejrut. Po zakończeniu I Krucjaty Gotfryd z Bouillon ufortyfikował Jaffę i włączył ją do wasalnego państwa podległego Królestwu Jerozolimy, pod nazwą Hrabstwo Jaffy i Aszkelonu (istniejącego w latach 1153-1268). Hrabstwo miało prawo bicia własnej monety, a zamieszkiwała je mieszanka chrześcijan europejskich i bliskowschodnich. Jeżeli wierzyć żydowskiemu podróżnikowi Benjaminowi z Tudeli, robiącemu podczas swoich wojaży swoisty spis powszechny Żydów, w 1170 mieszkał w Jaffie jeden Żyd, lub być może jedna żydowska rodzina: "[...] Yafa lub Jaffa, która jest na wybrzeżu, i jeden żydowski farbiarz tu mieszka". Przez cały czas istnienia hrabstwa Jaffa była na zmianę domeną królestwa i własnością różnych członków rodziny królewskiej. Tytuł hrabiowski przeżył samo hrabstwo i był nadawany aż do XVI wieku.

Nowe fortyfikacje sprawdziły się podczas powtarzających się nieskutecznych prób odbicia Jaffy przez nadal władających sąsiednim Aszkelonem Fatymidów (m.in. 1100, 1103, 1105). Pomimo pełnienia ważnej funkcji dla krzyżowców Jaffa pozostawała bardzo niebezpiecznym portem. Angielski pielgrzym Saewulf opisał wyjątkowo gwałtowny sztorm z roku 1102, kiedy 23 z 30 statków z pielgrzymami i towarami zatonęły w porcie, urywając się z kotwic i rozbijając na skałach lub brzegu. Zginęło wówczas ponad 1000 osób.

W roku 1187 w wyniku wojny między państwem krzyżowców a rządzoną przez sułtana Saladyna arabską dynastią Ajjubidów muzułmanie odzyskali kontrolę nad Palestyną. Jaffa została zajęta przez brata Saladyna, al-Malika al-Adila, który jej chrześcijańskich mieszkańców uczynił niewolnikami. Historyk Ali ibn al-Athir twierdził, że potraktowanie jaffan było wyjątkowo okrutne. Podczas III Krucjaty, w 1191 król Ryszard I Lwie Serce odbił Jaffę, wzmocnił jej obronność, szczególnie skupiając się na cytadeli na wzgórzu. 8 sierpnia 1192 odbyła się Bitwa pod Jaffą (po lewej Ryszard I podczas bitwy, wiktoriańska ilustracja, po prawej atak Saladyna na średniowiecznej miniaturze).

Już 27 lipca przybyłe z Jerozolimy wojska Saladyna przystąpiły do oblężenia Jaffy i dwa dni później wdarły się do miasta przez wyłom w murze. Chrześcijańscy obrońcy schronili się w cytadeli (dzięki, Ryszardzie!). Ryszard ruszył z odsieczą, zarówno lądem, jak i morzem, docierając z 50 okrętami pod miasto. Wtedy uaktywnili się obrońcy z cytadeli i wzięci w dwa ognie Arabowie opuścili Jaffę. Negocjacje nie udały się i Arabowie wznowili walkę, którą przegrali. Podpisany prawie czteroletni rozejm oddawał krzyżowcom miasta nadmorskie do Jaffy włącznie. W 1197 brat Saladyna al-Malik al-Adil ponownie podbił Jaffę zabijając 20 tysięcy chrześcijan, po czym zburzył miasto zgodnie z ajjubidzką polityką niszczenia miast nadmorskich. Jaffa pozostała w ruinie do czasu odbudowania przez cesarza i króla Jerozolimy Fryderyka podczas VI Krucjaty w 1229. Nowe mury obronne dolnego miasta wzniesiono na fundamencie poprzednich, a nowa cytadela miała dwie wieże i brukowaną fosę. Fryderyk upamiętnił się dwiema okolicznościowymi inskrypcjami na murach miejskich, po łacinie i po arabsku, podpisując się jako Święty Cesarz Rzymski. Kolejny raz obronność Jaffy wzmocnił król Francji Ludwik IX podczas VII Krucjaty na początku lat 1250.
W końcowym okresie krucjat krzyżowcy zaczęli odnosić się lepiej do Żydów. W Jaffie utworzyła się nieduża żydowska społeczność, złożona głównie z rzemieślników (np. szklarzy czy garncarzy). Znaleziska archeologiczne z okresu krucjat obejmują wszystkie badane obszary miasta. Ceramika wskazuje na fakt nieprzerwanego osadnictwa pomimo kilkukrotnego demolowania miasta, zaś architektonicznie widać dowody na planowaną zabudowę. Zachowane fundamenty wskazują na budowę tarasów, wykorzystujących naturalne zbocze wzgórza. Część z nich to duże, najpewniej publiczne budynki o więcej niż jednej kondygnacji.
(Główne źródło: Moshe Sharon "Corpus Inscriptionum Arabicarum Palaestinae, Volume Six" 2017).

OKRES MAMELUCKI
W 1250 sułtanat mameluków zastąpił Ajjubidów jako władcy Egiptu i nowa potęga militarna. W 1256 mameluckie wojska bezskutecznie oblegały Jaffę bronioną przez hrabiego Johna de Ibelin, ówczesnego władcę hrabstwa Jaffy i Aszkelonu. Od 1260 mamelukami rządził sułtan Bajbars, który kontynuował walkę z państwem krzyżowców, podbijając należące do nich miasta. 7 marca 1268 po dwunastogodzinnych walkach zdobył Jaffę, zabijając większość mieszkańców, ale puszczając wolno załogę garnizonu. Jakieś 50 lat później Jaffa została odbudowana i wznowiła swoją rolę jako główny port Palestyny i miejsce przybycia dla kupców i pielgrzymów. W roku 1321 arabski geograf Ismail Abu al-Fida opisuje Jaffę jako "małe, bardzo przyjemne miasto, dobrze ufortyfikowane, z zatłoczonymi rynkami i dużą przystanią odwiedzaną przez liczne statki". Europejczycy także reklamowali Jaffę. Angielski podróżnik Sir John Mandeville w swoich zapiskach podróżnych z 1322 roku zamieszcza radę dla ówczesnych europejskich turystów: "Ci, którzy chcą dotrzeć morzem do Jerozolimy, mogą wyruszyć z Cypru morzem do portu Jaffa, który jest najbliższym portem Jerozolimy, tylko półtora dnia w drodze". Jak rasowy przewodnik Sir John przytacza legendę: "miasto nazywa się Jaffa ponieważ jeden z synów Noego, Jafet, założył je i teraz nazywa się Joppa, i musicie wiedzieć, że jest to jedno z najstarszych miast świata, ponieważ zostało założone przed Potopem".
W 1333 żydowski podróżnik z Aragonii Isaac Hilu przybył osiedlić się w Jerozolimie, po drodze odwiedzając Jaffę: "Jaffa jest "Oblubienicą Morza". Jest miejscem ważnego handlu, a mieszkańcy są liczni i bogaci. Wśród najważniejszych towarów, którymi handluje się w Jaffie, są oliwa, przędza bawełniana, mydło perfumowane, wyroby ze szkła, farbowane tkaniny, suszone owoce itp. Miejscowi Żydzi mają piękną synagogę, w której znajduje się wiele starych pięknych zwojów. Obok synagogi jest szkoła religijna i biblioteka". W roku 1335-36 w Jaffie zbudowano także meczet.
Dobry okres nie potrwał długo. Mamelucki sułtan Al-Nasir Muhammad, usłyszawszy o planach nowej francusko-angielskiej krucjaty w roku 1336, zarządził całkowite zburzenie Jaffy, wraz z innymi nadmorskimi miastami, by nie stały się miejscem lądowania najeźdźców. Chrześcijańskich mieszkańców wypędzono. W 1345 roku demolkę "poprawiono", redukując miasto i port do stosów gruzu. Wystawiono wartowników, rezydujących w wieżach zniszczonej cytadeli i wypatrujących statków z pielgrzymami i towarami. Przybyli musieli czekać przez wiele dni na pokładzie statków na przybycie urzędników z Ramli, Gazy lub nawet Kairu, dopiero wtedy mogli zejść na ląd, rozładować towar i po zapłaceniu cła wyruszyć do Jerozolimy.
W 1395-1396 szlachcic francuski Ogier IX d'Anglure odbył pielgrzymkę do Ziemi Świętej opisaną w "Le saint voyage de Jherusalem". Pobyt w Jaffie opisał tak: "Jaffa była kiedyś pięknym dużym miastem, ale obecnie jest raczej wyludniona. Jest to miejsce, w którym św. Piotr wskrzesił Tabithę, służącą apostołów, z martwych. Niedaleko stamtąd św. Piotr łowił ryby w morzu. Na szczycie góry pielgrzymi mają zwyczaj spania w kaplicy św. Piotra, która nie jest właściwie utrzymywana".
Bertrandon de la Broquiere, podróżnik i szpieg z Burgundii, w dzienniku podróżnym "Le Voyage d'Outre-Mer" opisuje Jaffę w 1432 roku: "kiedyś należała do chrześcijan i była mocna, obecnie jest całkowicie zburzona, ma tylko kilka namiotów krytych trzciną, w których pielgrzymi odpoczywają i chronią się przed słońcem. Morze wkracza do miasta, tworząc kiepską i płytką przystań". Taka sytuacja trwała przez trzysta lat. Ponieważ pomimo fatalnego stanu miasta pielgrzymi nadal lądowali w Jaffie, zachowały się liczne opisy podróżników oraz rysunki. Nikt poza de la Broquiere'em nie wspomina o namiotach, ale często pojawia się wzmianka o trzech zatęchłych piwnicach lub jaskiniach niedaleko brzegu, jako jedynym miejscu, gdzie pielgrzymi i kupcy mogli się schronić.

Artysta Erhard Reuwich towarzyszył jako ilustrator kanonikowi Moguncji Bernhardowi von Breidenbach podczas pielgrzymki, opisanej następnie w książce "Peregrinatio in Terram Sanctam". W 1483 ich statek przybił do Jaffy i zobaczyli to, co po lewej - gołe wzgórze, dwie wieże i trzy jaskinie u podnóża, zwane "piwnicami św. Piotra", służące za jedyne lokum pielgrzymom.

W podobnym czasie (1483) szwajcarski dominikanin Felix Fabri także odbywał swoją drugą pielgrzymkę do Palestyny i także dokładnie ją zrelacjonował. Jego szczególną uwagę zwróciły właśnie "piwnice św. Piotra", które opisał jako wykute w samej skale, pokryte z góry ziemią i gruzem, z wodą stale kapiącą z sufitu i tak zrujnowane, że strach dotknąć palcem ścian, żeby się nie zawaliły. W 1481 żydowski podróżnik Meshullam da Volterra, który wybrał inną trasę podróży i ominęło go upokarzające kwaterowanie w jaskiniach, przybył do Jaffy drogą lądową i także zobaczył miasto "całkowicie zrujnowane, nad morzem na wzgórzu, na którym stoi wieża obserwująca morze".

Konrad von Grünenberg, niemiecki szlachcic i rycerz z Konstanzy odbył w 1486 pielgrzymkę do Ziemi Świętej, którą opisał i narysował w travelogu "Beschreibung der Reise von Konstanz nach Jerusalem". Swoją podróż na osiołku po najważniejszych świętych miejscówkach zaczął i skończył w jaffańskim porcie, podobno 24 lipca i 1 września. Jednego z tych dni narysował to, co zobaczył z morza - twierdze na wzgórzu, "piwnice św. Piotra", coś co przypomina "namioty kryte trzciną" de la Broquiere'a oraz prawdziwe namioty tureckie, zapewne pilnujące portu w obawie przed kolejnym najazdem.

OKRES OSMAŃSKI
Na początku XVI wieku zaczęły się wojny między egipskim sułtanatem mameluków a nową potęgą - anatolijskim imperium osmańskim sułtana Selima I. Selim podbił całkowicie mameluków, zagarniając wszystkie ich tereny, w tym Palestynę w 1516. Ponieważ Jaffa praktycznie nie istniała, nic się dla niej nie zmieniło, choć administracyjnie biorąc zarejestrowano ją jako położoną w poddystrykcie (nahiya) Ramla dystryktu (sanjak) Gaza prowincji (eyalet) Damaszek (pierwotnie eyalet Syria), i podobno w 1596 liczyła 15 gospodarstw domowych. Europejscy podróżnicy z 2. połowy XVI wieku: Niemiec Leonhard Rauwolf w 1575, Belg Jean Zvallaert w 1586 i Holender Jan van Cootwijk w 1598 znaleźli Jaffę nadal w ruinie i bez żadnego całego domu, jedynie odnowiono jedną z kwadratowych wież.

Beauvau 1615		Zwinner 1661		Dapper 1677

Ilustracje z początku XVII wieku także nie pokazują wyraźnych zmian. Żołnierz i podróżnik Henry de Beauvau w swojej książce "Relation journaliere du voyage du Levant" zamieścił rysunek Jaffy w roku 1615 (po lewej). To samo łyse wzgórze, wieże i jaskinie plus pięknie pokazane przybrzeżne skały. Rysunek z książki Aquilante Rocchetta "Peregrinatione di Terra Santa e d'altre provincie" (1630) mógłby być jego kopią.
Coś ruszyło się w połowie XVII wieku. Electus Zwinner w książce "Blumen Buch des Heiligen Lands Palestinae" pokazuje Jaffę w 1661 (środek) i wygląda na to, że miał miejsce prawdziwy wysyp meczetów. Osobna sprawa, że Zwinner wykonał swój rysunek nie na żywo, lecz z pamięci i mógł co nieco zmyślić. Nieco inny obraz wyłania się z niezwykle dokładnej ilustracji do relacji "Syrie en Palestyn of Heilige Lant" (1677) podróżnika Olferta Dappera (po prawej, duży format!). Wieże na wzgórzu przekształciły się w fortecę, a przede wszystkim zniknęły niesławne jaskinie. Na ich miejscu stoi budynek franciszkańskiego schroniska dla pielgrzymów, powstały w 1654, po tym, jak ten zakon uzyskał pozwolenie na jego budowę (wcześniej w 1642 franciszkanie podjęli próbę budowy schroniska, ale osmański gubernator oskarżył ich o próbę zbudowania fortecy i zmusił do zburzenia). Poza tym widać mnóstwo innych budynków, zarówno mieszkalnych, jak publicznych i magazynów portowych. W 2. połowie XVII wieku, w rezultacie porozumienia sułtana z królem Francji, francuscy kupcy uzyskali specjalne przywileje handlowe w portach Lewantu i natychmiast odbiło się to na powrocie i rozwoju jaffańskiego handlu. Poza franciszkanami także i inne wspólnoty religijne, w tym ormiańska i grecka, zbudowały swoje siedziby i schroniska dla pielgrzymów. Zwiększyła się populacja muzułmańska, około 1680 zbudowano "morski" meczet Al-Bahr, po wielu zmianach istniejący do dziś. Osmańskie władze wzmocniły twierdzę, dodając kolejną wieżę. Miało to służyć ochronie przez piratami, którzy zaczęli prześladować odradzające się miasto.

Na początku XVIII wieku Jaffa była konglomeratem chrześcijan, muzułmanów i Żydów, produkowała "firmowe" jaffańskie mydło i zaczynała hodować słynne potem na cały świat pomarańcze. W porcie zbudowano nowe nabrzeże, a w mieście liczne domy gościnne dla kupców. Odzyskała także solidne mury obronne. W porównaniu z pięknym i szczegółowym rysunkiem Dappera przedstawienie Jaffy ołówkiem (?) niemieckiego mnicha Angelicusa Marii Myllera z książki "Peregrinus in Jerusalem" z roku 1726 można przedstawić wyłącznie jako ciekawostkę. Anielskoimienny mnich niewątpliwie miał bujną wyobraźnię - poza twierdzą, schroniskiem, magazynami i innymi budynkami oraz portowymi skałami umieścił na rysunku prawdziwe góry o szczytach godnych Everestu. Udało mu się "przeoczyć" istniejący już meczet, a poza tym "odgrzebał" starą nazwę Ioppe, której jak widać z powyższych rysunków, już od dawna nie używano.

Niestety w 2. połowie XVIII wieku Jaffa ucierpiała podczas zewnętrznych i wewnętrznych konfliktów państwa osmańskiego - w 1769, 1772 i 1775 była atakowana i zdobywana na zmianę przez siły osmańskiego gubernatora eyaletu Damaszek Uthmana Paszy i wojska buntowniczego Zahira al-Umara z rodziny Zaydani, autonomicznego arabskiego władcy Galilei. Ostatni atak mameluków, dokonany na rozkaz Porty, kosztował życie 7 tysięcy mieszkańców, wymordowanych po zdobyciu miasta.
Masto ledwo zdążyło się podnieść i odbudować, jak w 1799 przeżyło kolejne oblężenie z koszmarnym finałem. Podczas kampanii egipskiej wojska Napoleona w drodze do Akki przez sześć dni (3-9 marca) oblegały Jaffę. Po sforsowaniu murów obronnych francuscy żołnierze wtargnęli do miasta i przez dwie doby demolowali, gwałcili i mordowali jego mieszkańców. Napoleon odnotował w swoich pamiętnikach, że żołnierze byli tak pełni furii, że zabijali wszystkich jak leci. Nie robili różnicy między chrześcijanami, muzułmanami i Żydami. Stracono liczącą 4000 żołnierzy turecką załogę garnizonu, która wcześniej poddała się w zamian za oszczędzenie życia.
Otwierający stronę obraz Jaffy w roku 1799 pochodzi właśnie z kampanii napoleońskiej. Wojskom towarzyszył korpus inżynierów dowodzonych przez pułkownika Jacotina, mający za zadanie stworzenie map Egiptu i Ziemi Świętej. Widok Jaffy od południa ilustrował mapę miasta i relację z ataku spisaną przez generała Berthiera.

Krótko potem wśród ocalałej ludności wybuchła epidemia dżumy, która przeniosła się na francuskich żołnierzy. Kiedy Napoleon wycofywał się po nieudanym oblężeniu Akki, porzucił swoich chorych żołnierzy, a ponoć wcześniej chciał ich po prostu dobić. Żeby poprawić swój PR wobec rozpowszechnianych plotek, po powrocie do Paryża Napoleon zamówił u malarza Antoine-Jeana Grosa obraz "Bonaparte visitant les pestiférés de Jaffa", przedstawiający cesarza odwiedzającego chorych żołnierzy w dniu 11 marca. Chorych na dżumę Francuzów umieszczono na żądanie Napoleona w ormiańskim klasztorze św. Mikołaja. Na obrazie, ukończonym w 1804, widać dziedziniec klasztoru, za nim minaret sąsiedniego meczetu Al-Bahr, a na dalekim planie zburzone mury i przerośnięty francuski sztandar nad zdobytą twierdzą.

Krótko po odejściu Francuzów w Jaffie pojawił się brytyjski admirał Sir Sydney Smith (który wcześniej brał udział w obronie Akki), aby pomóc w odbudowie zniszczonych fortyfikacji miejskich. Jednak zanim je ukończono, odnowiły się lokalne konflikty, tym razem z udziałem gubernatora Akki, który przez 9 miesięcy oblegał Jaffę, w której okopał się jego przeciwnik Abu Maraq. W latach 1807-1818 gubernatorem Jaffy był Muhammad Agha zwany Abu Nabbut. Pod jego kierunkiem ukończono odbudowę murów obronnych i cytadeli na wzgórzu, powstały też m.in. nowe rynki, meczet Al-Mahmoudiya i fontanny publiczne wraz z nowoczesnym systemem doprowadzania wody (wśród nich Sabil Abu Nabbut przy drodze na Jerozolimę). Fortyfikacje zostały unowocześnione i przystosowane do obrony przed europejską artylerią - dodano wielką bramę wschodnią i narożne bastiony zdolne pomieścić armaty, pogrubiono mury.

<-------- Fragment mapy Brytyjskie-go Korpusu Inżynieryj-nego, autorstwa por. G.F. Skyringa z 1842, pokazu-jący system umocnień. Zdjęcie autorstwa francus-kiego fotografa Felixa Bon-filsa, lata ok. 1867-70. ------->

Od 1831 do 1839 Jaffa była okupowana przez egipskie wojska Ibrahima Paszy, który zbuntował się przeciw tureckim władzom. Tym razem obyło się bez horrorów, drogą pokojową. Krótki okres egipski był wręcz dla miasta korzystny, powstały nowe osiedla dla rodzin egipskich żołnierzy, m.in. istniejące do dziś Abu Kabir. Z czasem zaczęły powstawać inne kolonie narodowe - amerykańska w 1852 i niemiecka w 1868. Ta pierwsza nie przetrwała długo, lecz Niemcy zamieszkiwali i rozwijali swoje osiedla aż do II wojny światowej (nawet dość daleko od Jaffy - w miejscu kolonii rolniczej Sarona założonej przez niemieckich protestantów dziś znajduje się biznesowa dzielnica wieżowców Tel Avivu). Jaffa rozrastała się tak bardzo, że stało się konieczne wyburzenie murów obronnych, tak pieczołowicie umacnianych zaledwie 50 lat wcześniej. Wyburzanie zaczęto pod koniec lat 1860., a zakończono w roku 1888, kiedy nastąpiło zasypanie fosy. Do dziś istnieją tylko dwie bramy i mały fragment murów z czasów Abu Nabbuta. Proces wyburzania murów ładnie pokazuje zdjęcie Felixa Bonfilsa, pierwszego fotografa, masowo uwieczniającego miasta i ludzi Bliskiego Wschodu.
W 1872 nastąpiła reforma administracji i Jaffa została centrum kazy (poddystryktu) w ramach nowo utworzonego i zależnego bezpośrednio od Konstantynopola mutasarrifatu Jerozolima.
Według amerykańskiej misjonarki w 1867 Jaffa liczyła 5000 mieszkańców, w tym 1000 chrześcijan, 800 Żydów, reszta to muzułmanie. Proporcje zaczęły się zmieniać z początkiem żydowskiego osadnictwa, w wyniku którego w 1887 powstało osiedle Neve Tzedek i w ślad za nim Neve Shalom, Kerem HaTeimanim i Ahuzat Bayit czyli przyszły Tel Aviv. W 1914 liczba mieszkańców Jaffy wraz z przedmieściami (w tym arabską Manshiyą i młodziutkim Tel Avivem) wynosiła już 40 tysięcy.

Powiększanie i unowocześnianie miasta przez osmańskie władze na przełomie XIX/XX wieku objęło budowę nowych obiektów (m.in. ikonicznej dziś wieży zegarowej w 1903) oraz rewolucyjną zmianę - otwarcie pasażersko-towarowej linii kolejowej do Jerozolimy, która działała od 1892 do 1948. Stację kolejową Jaffa (po lewej) zbudowano na północny wschód od starego centrum, a na południe od Neve Tzedek. Po prawej - widok na rynek i meczet Al-Mahmoudiya około roku 1900-1920.

Duże zmiany zaszły także w porcie. Pogłębiono dno morskie, ulepszono nabrzeże i instalacje portowe, poszerzono wejście i zbudowano latarnię morską. Do Jaffy zaczęły zawijać parowce podczas regularnych rejsów organizowanych przez europejskich przewoźników, a po otwarciu Kanału Sueskiego pojawiły się także statki oceaniczne. Obrót towarowy drogą morską i lądową rósł w oczach. Po zastosowaniu nowoczesnego systemu nawadniania sady pomarańczowe dawały większe plony. Poza pomarańczami i mydłem eksportowano olej sezamowy i arbuzy. Import z Europy to głównie maszyny, paliwa, drewno budowlane, cement, farby oraz soda kaustyczna do produkcji mydła. Transport pasażerski obejmował jak dawniej pielgrzymów i kupców oraz nową kategorię - turystów :)
(Główne źródło tu i dalej: Moshe Sharon "Corpus Inscriptionum Arabicarum Palaestinae, Volume Six" 2017).

I WOJNA ŚWIATOWA
Dobrą passę Jaffy przerwała I wojna światowa. Początkowo nie było źle - w 1914 mianowano nowego gubernatora wojskowego Hasana Beka Al-Basri, który nie zważając na rozpoczynającą się wojnę, zaczął roz- i przebudowywać miasto - zbudował nową bramę miejską koło meczetu Al-Mahmoudiya, na północnym wschodzie poprowadził drogę przez pomarańczowe zagajniki (dzisiejsza ulica King George w Tel Avivie), poszerzył drogi prowadzące do portu (burząc domy i rynek z czasów Abu Nabbuta), a w dzielnicy Manshiya zbudował istniejący do dziś meczet, nazwany od jego imienia meczetem Hasan Bek (obecnie w Tel Avivie). W 1917, kiedy działania wojenne zagroziły terenowi Palestyny, port zamknięto, odcinek linii kolejowej do Lyddy zdemontowano, handel stanął, a samo miasto objęło zaciemnienie. W kwietniu 1917 władze osmańskie (walczące po stronie państw centralnych) zarządziły deportację z Jaffy i Tel Avivu wszystkich cywilnych mieszkańców, przy czym muzułmanie wrócili niedługo później, zaś Żydzi - dopiero w 1918. W listopadzie 1917 praktycznie pusta Jaffa znalazła się na linii frontu, przez miesiąc pod brytyjską okupacją, zanim siły Aliantów nie przesunęły się na północ, za rzekę Yarkon. W grudniu 1917 miała miejsce dwudniowa bitwa pod Jaffą między zajmującymi miasto Brytyjczykami a otaczającymi je wojskami osmańskimi, wygrana przez siły brytyjskie. Do końca wojny jaffański port wspomagał logistycznie brytyjskie wojska.

MANDATOWA PALESTYNA
Po konferencji w San Remo w roku 1920, która określiła powojenne mandaty dotyczące byłych terenów osmańskich, Jaffa weszła w skład Brytyjskiego Mandatu Palestyny, potwierdzonego w 1922 przez Ligę Narodów. Sytuacja od początku była skażona sprzecznymi obietnicami poparcia dążeń niepodległościowych, danymi przez Wielką Brytanię zarówno Arabom, jak i Żydom. Nic dziwnego, że już w latach 20. wybuchły pierwsze zamieszki i arabskie protesty, także w Jaffie. W ich rezultacie coraz więcej Żydów zaczęło opuszczać Jaffę i przenosić się do błyskawicznie rozrastającego się żydowskiego Tel Avivu. W roku 1922 Jaffa liczyła 32 tysiące mieszkańców, a w 1931 - 55 tysięcy.
Na początku lat 30. Brytyjczycy bardzo rozbudowali jaffański port, powiększając go na południe, budując nowy falochron, nabrzeża, kotwicowisko i urząd celny. Trwała dobra passa na eksport jaffańskich cytrusów. Jednak w kwietniu 1936 kolejna fala arabskich zamieszek w Jaffie (zwana potem "krwawym dniem Jaffy" i zapoczątkowująca trzyletnie arabskie powstanie w Palestynie) spowodowała ostrą reakcję Brytyjczyków. Powstańcy zajęli starą Jaffę, gdzie labirynt wąskich uliczek i podziemnych kanałów dawał im doskonałe schronienie. W odpowiedzi do portu wszedł brytyjski okręt wojenny, a wojsko przeprowadziło "Operację Kotwica", wkraczając do starej Jaffy i wysadzając w powietrze starą zabudowę, by utworzyć szerokie przejścia biegnące przez całe miasto. W rezultacie tych zajść jaffański port stracił na znaczeniu, ponieważ został zablokowany przez arabskich pracowników, w odpowiedzi w 1938 otwarto nowy port w Tel Avivie, a krótko potem wszystkie porty zostały zamknięte na czas II wojny światowej. Podczas samej wojny na terenie Palestyny nadal toczyły się walki arabsko-żydowskie. Po wojnie populacja Jaffy wynosiła około 100 000, w tym 70 procent nie-Żydów, czemu na pewno sprzyjało ograniczenie przez Brytyjczyków żydowskiej imigracji do Palestyny w ostatniej dekadzie Mandatu. Wygląda na to, że Wielka Brytania nie tylko nie radziła sobie z arabsko-żydowskimi rozruchami, ale i sama nie mogła się zdecydować, komu bardziej sprzyja i co komu obiecuje. Decyzja ONZ z 1947 roku o podziale Palestyny na dwa państwa była logiczną konsekwencją coraz bardziej zaognionej sytuacji. Zgodnie z tą decyzją Tel Aviv miał wejść w skład państwa żydowskiego, a Jaffa - arabskiego (patrz mapka na stronie Tel Avivu). Zaraz potem wybuchła w Palestynie trwająca prawie pół roku wojna domowa. W Jaffie linia frontu przebiegała między starą Jaffą i Manshiyą a Tel Avivem, Neve Tzedek i Kerem HaTeimanim. W rezultacie walk zamieszkana przez Arabów Manshiya została prawie całkowicie zniszczona. W kwietniu 1948 żydowskie organizacje paramilitarne zdobyły Jaffę i wygnały jej arabskich mieszkańców, w maju 1948 ogłoszono powstanie państwa Izrael. W październiku 1949 rząd nowego państwa postanowił włączyć cały obszar Jaffy (a nie tylko jej żydowskie przedmieścia, jak chciały władze lokalne) w granice Tel Avivu.

=======================================================================
Ya-Pu, Yapho, Ia-ap-pu-u, Iope, Ioppe, Joppa, Ioppia, Flavia Ioppe, Yafa, Jafa, Jaffa.
Oblubienica Morza. Miasto Pomarańczy.
Po prawie czterech tysiącach lat zredukowana do poprzedzonego dywizem "Yafo" funkcjonującego od 1950 roku w złożonej nazwie Tel Aviv-Yafo. Znaczenie nazwy jest nieznane, choć nie brak teorii. Miasto założone przed Potopem przez syna Noego - Jafeta. Imię greckiej bogini Iope. Fenickie słowo oznaczające "piękna".