Stanowisko archeologiczne zajmuje powierzchnię 40 tys. m2 i składa się z osady, dwóch nekropolii i trzech kotwicowisk. Najstarsze ślady ludzkiej działalności pochodzą jeszcze ze środkowego brązu (tzw. warstwa VI, XVI-XV w. pne). Prawdopodobnie zaczęło się od małej rybackiej wioski. Na początku późnego brązu (warstwa V) istniała już osada otoczona kamiennym murem cyklopowym, położona pomiędzy ujściami dwóch rzek: Kishon i Wadi Salman. Osada przylegała do plaży i posiadała kotwicowisko w zatoce od północy, zaś od południowego zachodu znajdowała się przystań na spokojnych wodach laguny. Od wschodu teren graniczył z bagnistym ujściem rzeki Kishon. W warstwie IV (XI-X w. pne) odsłonięto budowle, zarówno budynki publiczne - od cytadeli i świątyni typu langbau (czyli dłuższej niż szerszej) po latryny - jak i prywatne trzypomieszczeniowe domy. Istnieją też dowody działalności "stoczniowej"w postaci kamiennych kotwic z miejscowego wapienia. Oba cmentarze znajdowały się w odległości kilometra od centrum osady, m.in. na północnym zboczu góry Karmel odkryto liczne kamienne nagrobki z późnej epoki brązu z pochówkami zawierającymi importowaną ceramikę. Najstarsze znaleziska ceramiczne różnego pochodzenia wskazują na dużą rolę portu w wymianie towarowej z Syrią, Cyprem i Grecją. Obfitość ceramiki mykeńskiej świadczy o stałej dostępności tego rodzaju naczyń, a co za tym idzie - znacznej swobodzie Tell Abu Hawam pomimo teoretycznego zwierzchnictwa Egiptu nad ziemiami Kanaan po bitwie pod Megiddo (1457 pne). Wśród najstarszych znalezisk są także pieczęcie i noże z epoki brązu. Przedmioty pochodzenia egipskiego znaleziono w warstwie z około 1200 pne, co zdaniem części badaczy świadczy o tym, że miasto zaczęło mieć kontakty z Egiptem dopiero w czasach Ramzesa II (XIII w. pne). Na XIII wiek pne datuje się też znaleziska noszące ślady szerokich zniszczeń przez pożar, które mogą być skutkiem katastrofy naturalnej (np. trzęsienia ziemi), albo też najazdu - Egipcjan lub tzw. Ludów Morza.

BIBLIJNE POCZĄTKI IZRAELA

Tell Abu Hawam jest przez część badaczy utożsamiane z Shikhor-Libnath, miastem pojawiającym się w Starym Testamencie w opisie granic pokolenia Asera: "Piąty los przypadł w udziale pokoleniu potomków Asera według ich rodów. Dziedzictwo ich obejmowało: Chelkat, Chali, Beten, Akszaf, Alammelek, Amad, Miszeal. Na zachodzie granica dotykała Karmelu i Szichor-Libnat" (BT, Jozue 19:24-26). Z samą Górą Karmel Biblia łączy postać starotestamentowego proroka Eliasza, który żył w północnym królestwie Izraela w IX wieku pne i bardzo chciał udowodnić wyższość Jahwe wobec semickiego Baala poprzez rytuał całopalenia przeprowadzony na górze Karmel. Oczywiście do dziś istnieje w Haifie (i jest pokazywana turystom) grota, w której Eliasz ukrywał się przed czczącą Baala Jezebel, żoną króla Ahaba. W wariancie biblijnym teren, na którym znajdowało się Tell Abu Hawam, około 1050 pne wszedł wraz z resztą Kanaan w skład mitycznego Zjednoczonego królestwa Izraela i Judy, a od około 930 pne do 732 pne - w skład północnego królestwa Izraela, następnie podbitego przez Asyryjczyków.

Część badaczy uważa, że według Biblii (BT 1 Krl 9:11) król Salomon podarował królowi Tyru Hiramowi miasta w zachodniej Galilei, na terenie obejmującym prawdopodobnie obszar do rzeki Kishon. W związku z tym w X wieku pne okolica Tell Abu Hawam znajdowałaby się na granicy ówczesnego królestwa Izraela i Judy.
Wykopaliska w warstwie III, obejmującej mniej więcej okres istnienia obu królestw, wskazują na istotną rolę Tell Abu Hawam. Wzmocniono fortyfikacje obronne, a charakter znalezisk sugeruje, że leżąc na granicy północnego królestwa Izraela miasto posiadało zarówno cechy charakterystyczne dla kultury plemion Izraela, jak i dla kultury sąsiadującej od północy przybrzeżnej Fenicji, do której należała już pobliska Akka.

OKRES ASYRYJSKI, BABILOŃSKI, PERSKI I HELLENISTYCZNY
Wykopaliska dowodzą, że w VIII wieku pne Tell Abu Hawam uległo zniszczeniu i zostało całkowicie porzucone. Pomiędzy warstwami III (której koniec datuje się na czas podboju północnego państwa Izraela przez króla Asyrii Tiglath-Pilesera III w 732 pne) a II, znaleziono pokład zniszczeń i nie stwierdzono śladów ludzkich aż do około VI wieku pne. Nie udało mi się znaleźć informacji, czy zniszczenia były dziełem natury, czy ciągnącej z północy armii asyryjskich najeźdźców. Obie wersje są możliwe - w VIII (760-750) i VI (525) w. pne na tych terenach miały miejsce bardzo silne trzęsienia ziemi i tsunami.
Wydaje się, że Tell Abu Hawam po raz ostatni odrodziło się w okresie perskim i wczesnym hellenistycznym, bowiem znaleziska warstwy II (VI-IV w. pne) ponownie odsłoniły pozostałości ufortyfikowanego miasta o podwójnym murze, w tym wewnętrznym glacis wyposażonym w system odwadniający. Nowe budowle wznoszono w dużym stopniu z używanych materiałów, w tym bloków ciosowych z piaskowca. Miasto, zaprojektowane według systemu hippodamejskiego, miało przecinające się pod kątem prostym ulice oraz duże spichlerze, potwierdzające jego istotną rolę ekonomiczną. Także w VI wieku cmentarz pod Górą Karmel zaczął być ponownie używany. W okresie od asyryjskiego do perskiego Tell Abu Hawam, jak i inne miasta nadmorskie, było pod kontrolą Fenicjan, których tereny, podobnie jak sąsiednie Yehud i Samaria, także weszły w skład satrapii Eber-Nari.
Grecki podróżnik i geograf Scylax z Caryandy (VI-V w. pne) opisał Tell Abu Hawam jako "położone pomiędzy zatoką a wzgórzem Zeusa", pod którym rozumiał Górę Karmel.

Postępujące efekty zamulenia terenu zarówno od morza, jak i rzeki, których nie powstrzymały nawet kamienne umocnienia, prawdopodobnie doprowadziły w końcu do porzucenia Tell Abu Hawam około IV wieku pne. Jedynie nekropolie były używane przez sąsiednie osady aż do czasów bizantyńskich. Dziś, z powodu zmian przebiegu linii brzegowej, pozostałości Tell Abu Hawam leżą około 1,5 km od brzegu morza. Obraz po lewej jest dziełem brytyjskiego artysty z 1. połowy XIX wieku, Williama Henry'ego Bartletta, znanego głównie z rysunków przekształcanych następnie w grawiury. Bartlett podróżował po całym świecie i uwieczniał krajobrazy i miasta, nie tylko współczesne, ale też historyczne. Obraz z 1836 nosi tytuł "Bród rzeki Kishon, zatoka Akki".

OKRES HASMONEJSKI, CESARSTWA RZYMSKIEGO I BIZANTYŃSKI
Tell Abu Hawam, jak nazwa wskazuje, leżało na wzgórzu. Na zachód od niego i od góry Karmel znajduje się inne wzgórze, zwane Tell as-Samakh, Tell Shikmona albo Sycamine. Jest ono położone już nie nad zatoką Akko, lecz bezpośrednio przy brzegu Morza Śródziemnego. Wykopaliska ujawniły pozostałości miasta istniejącego na nim od IV wieku pne, z okresem największego rozwoju w czasie późnego Cesarstwa Rzymskiego oraz bizantyńskim. Istnieje przypuszczenie, że Tell Abu Hawam mogło przenieść się w okresie hellenistycznym (IV w. pne) na stabilniejszy i bezpieczniejszy teren i Tell Shikmona jest po prostu kontynuacją "starej" osady w nowym miejscu.
Tell Shikmonę regularnie wspominają podróżnicy i kronikarze. "Periplus" Pseudo-Scylaxa (periplus - dokument opisujący porty i znaki szczególne wybrzeża) z IV w. pne wymienia miasto Sykaminon. Wiadomo o katastrofalnym trzęsieniu ziemi w roku 140 pne z epicentrum między Akką a Tyrem, które musiało poważnie dotknąć Shikmonę. Podczas rządów Machabeuszy tereny nadmorskie między Akką a Dor zostały przyłączone do Judei dopiero za Alexandra Jannaeusa. Józef Flawiusz (I w. ne) pisał, że Ptolemeusz IX Soter, płynąc w roku 103 pne z Cypru na pomoc mieszkańcom obleganej przez Alexandra Jannaeusa Ptolemais (Akki), "popłynął do nich i przybywszy do Sycamine wysadził tam swoje wojsko" (AI XIII 12:3). Czyli port był wówczas na tyle duży, że dało się tam "rozładować" flotę Ptolemeusza z 30 tysięcy żołnierzy. Grecki geograf i historyk Strabo (I w. pne) wymienia Sycaminopolis jako leżące w ruinie - być może po bardzo silnym trzesięniu ziemi z roku 31 pne. Judejska Miszna z II w. ne reklamuje Shikmonę jako słynącą z uprawy krzewów głożyny. Dziennik anonimowego "Pielgrzyma z Bordeaux" z lat 333-334 znany jako "Itinerarium Burdigalense" wymienia Sycaminon na trasie podróży po Ziemi Świętej: "Postój w Sycaminos (Sycaminon). Jest tu góra Karmel, gdzie Helias złożył ofiarę". Sykaminon wymienia też Stefanos z Bizancjum w swoim słowniku geograficznym "Ethnica" (VI w. ne).
W okresie rzymskim i bizantyńskim (I w. pne - VII w. ne) Shikmona rozwijała się, lecz zbyt bliskie sąsiedztwo konkurencyjnych portów: Akki, Dor oraz nowo zbudowanej przez króla Heroda w I w. pne Cezarei nie pozwoliło jej na zdobycie ważnej pozycji. Wykopaliska ujawniły obfitość naczyń fenickich z I w. ne oraz dowody na rozwój przemysłu farbiarskiego wykorzystującego ślimaki morskie z rodziny Muricidae dające barwnik purpury tyryjskiej. Ponieważ nie znaleziono przedmiotów odnoszących się do wczesnego okresu arabskiego, przypuszcza się, że obszar Tell Shikmona został porzucony w VII wieku ne.
Drugą nazwą pojawiającą się w okresie rzymskim (około II w. ne) jest Efa, opisana jako mała osada żydowska niedaleko Shikmony i rzymskiej twiedzy Castra, przy północno-wschodnim zboczu góry Karmel. Jednak pisarz i historyk chrześcijański Euzebiusz z Cezarei (przełom III-IV w.) w swoim dziele "Onomasticon" twierdzi, że Hefa lub Hepha to inna, późniejsza nazwa Sycaminus. Literatura talmudyczna z III w. wspomina ponownie małą wioskę rybacką i żydowską osadę o tej nazwie (przypuszcza się, że została utworzona od hebrajskiego hof yafe "piękne wybrzeże") i generalnie uważa się ten moment za pierwszą wzmiankę o przyszłej Haifie. Już wtedy mieszkali w niej żydowscy uczeni, wśród nich niejaki Rabbi Avdaimi (Abdima), słynny z biblijnych komentarzy. Po śmierci Avdaimiego i pochowaniu na miejscowym cmentarzu lokalni Żydzi zaczęli corocznie odbywać pielgrzymkę do jego grobu. Wiadomo, że chrześcijaństwo pojawiło się w Haifie około VI wieku i że żydowska Haifa i chrześcijańska Castra pozostawały we wrogich stosunkach.

OKRES PERSKI I ARABSKI
Początek VII wieku to okres ostatniego powstania żydowskiego (613-617) skierowanego przeciw wschodniorzymskiemu cesarzowi Herakliuszowi. Źródła mówią o buntach i późniejszych masakrach Żydów z Tyru i Akki, o zajęciu Cezarei przez wojska perskich Sasanidów przy żydowskiej pomocy, jednak Haifa nie jest wymieniana wśród aktywnych buntowników. Wspomina się jedynie, że została podbita najpierw przez Persów, potem na krótko ponownie przez Bizancjum, a następnie w 635 przez Arabów. Za podbój nadmorskiej części Palestyny, w tym Haify, odpowiadał korpus armii kalifatu Raszidunów dowodzony przez Amra Ibn al-Asa. Być może właśnie wtedy na skutek arabskich ataków mieszkańcy Tell Shikmona "migrowali" do pobliskiej Haify, już wówczas otoczonej murami obronnymi. Na początku arabskich rządów Haifa ustępowała znacznie sąsiedniej Akce, ale szybko zaczęła się rozwijać i za Abbasydów w IX w. miała już kilka stoczni i utrzymywała stosunki handlowe z egipskimi portami. Poza dziedzinami przemysłu związanymi z morzem, w Haifie nadal kwitło farbiarstwo oparte na "ślimaczym" barwniku, a także wyrób szkła. Administracyjnie Haifa wchodziła w skład dystryktu Jund Al-Urdunn (choć wcześniej, w okresie bizantyńskim, była północną granicą prowincji Palaestina Prima).
W roku 1047 fatymidzką Syrię odwiedził perski pielgrzym, poeta, podróżnik i filozof Nasiri Khusrau (Nasir Khusraw), który opisał swoją podróż w dziele "Safarnama". Haifę widział tak: "Opuściwszy Acre udaliśmy się do wioski zwanej Haifa, drogą leżącą wśród piasków, a są to piaski tego samego rodzaju, jakiego używają przy pracy złotnicy Persji, są znane jako piaski Makkah. Wioska Haifa leży nad brzegiem morza, są w niej ogrody palmowe i wiele drzew. W mieście są szkutnicy, którzy budują bardzo duże statki. Tamtejsze pełnomorskie statki są znane pod nazwą Judi".
Dowodem na pomyślność lokalnej społeczności żydowskiej jest informacja, że w 1084 przebywał w Haifie gaon Elijah ha-Kohen, autorytet żydowski, głowa akademii talmudycznej Palestyny. Arabowie, a dokładnie szyici, także byli liczni i aktywni. Asad b. Abi Rawh, szyicki imam z Trypolisu, około 1088 przeprowadził się do Haify, gdzie założył szyicką bibliotekę z czterech tysięcy książek. Niestety zginął kiedy krzyżowcy zajęli miasto, prawdopodobnie podczas masakry ludności, biblioteka też oczywiście przepadła.

OKRES KRUCJAT I AJJUBIDZKI
Chrześcijańskie wojska krzyżowców dotarły do Haify w lipcu 1100, krótko po zakończeniu I Krucjaty. Miasto było oblegane zarówno od strony lądu przez wojska dowodzone przez Tancreda de Hauteville, jak i od strony morza przez flotę Republiki Weneckiej. Bronił go zaciekle niewielki garnizon fatymidzki wspomagany przez żydowskich mieszkańców. Krzyżowcy zdobyli miasto w sierpniu 1100. Najbardziej zaangażowany był Tancred, ponieważ planował uczynić Haifę głównym portem powstającego właśnie Feudalnego Księstwa Galilei, którym miał władać.

Haifa została przemianowana na Caiphas (od Cephas - aramejskiego imienia apostoła Szymona Piotra) i włączona w skład Księstwa Galilei będącego wasalem Królestwa Jerozolimy. Ponieważ po zdobyciu miasta krzyżowcy urządzili rzeź mieszkańców, zadanie ponownego zaludnienia przypadło Wenecjanom, którzy otrzymali dzielnicę z kościołem i rynkiem. Generalnie uważa się, że w okresie krucjat w Haifie nie było żydowskich mieszkańców. Miasto stało się małą przybrzeżną twierdzą i stolicą seniorii. Senioria Haify (Seigneurie d'Haifa) była z kolei wasalem Księstwa Galilei, częściowo podlegającym arcybiskupowi Nazaretu. Istniała w latach 1100-1265 z przerwą w 1112-1191. Pierwszym suwerenem Haify był Geldemar Carpenel, mianowany bezpośrednio przez Godfreya de Bouillon, co potężnie zdenerwowało Tancreda, któremu Godfrey przyznał Haifę wcześniej, razem z Tyberiadą, w uznaniu za krucjatowe zasługi. Walka o władzę nad Haifą oparła się wtedy aż o nowego króla Jerozolimy Baldwina I, a obrażony Tancred opuścił Księstwo Galilei na osiem lat. Po śmierci Tancreda w 1112 Senioria Haify stała się bezpośrednią domeną królewską i ten stan utrzymał się aż do roku 1187 (mapka po prawej, źródło Claude Reignier Conder 1889, miasto jako Cayphas, Góra Karmel jako St. Elias).

Normański krzyżowiec Berthold de Malifaye zwany Bertoldem z Kalabrii, późniejszy święty, przybył do Haify z II Krucjatą (1147-49). Miał plan, aby grupę pustelników mieszkających wzorem proroka Eliasza na Górze Karmel przekształcić w zakon. W roku 1156 zbudowano klasztor i kaplicę, a Bertold został pierwszym przeorem wspólnoty karmelitów (pełna nazwa: Zakon Braci NMP z Góry Karmel), która niedługo później otrzymała regułę zakonną. Z powodu prześladowań przez muzułmanów karmelici niedługo utrzymali się na Górze Karmel - klasztor spalono, kościół przekształcono w meczet, a ocalali zakonnicy w 1238 przenieśli się do Europy, by wrócić dopiero w XVII wieku. Po lewej grawiura przedstawiająca św. Bertolda - niestety nie udało mi się wyjaśnić, czemu święty trzyma w roli atrybutu model kościoła na zielonej tacy.

W roku 1187, po klęsce krzyżowców pod Hattin i zdobyciu przez Saladyna Tyberiady i Akki, wojska muzułmańskie zajęły Haifę i Górę Karmel z klasztorem i kościołem św. Eliasza, burząc twierdzę krzyżowców. Kiedy w 1190 krzyżowcy oblegali Akkę, zaopatrzenie dla ajjubidzkiego garnizonu przychodziło drogą morską z Haify. Ponieważ wojska chrześcijańskie także miały problem z aprowizacją, podjęto próbę zajęcia Haify i przechwycenia magazynów, ale po otrzymaniu wiadomości, że Saladyn zdążył je opróżnić, wyprawa wycofała się. Haifa wróciła do rąk chrześcijańskich (a dokładnie króla Ryszarda I Lwie Serce) podczas III Krucjaty w 1191, kiedy odbito także inne miasta nadmorskie, w tym Akkę i Jaffę. Wojska Saladyna mocno zdemolowały Haifę przed wycofaniem się z miasta. Kiedy we wrześniu 1192 podpisano trzyletnie porozumienie pokojowe w Jaffie, cały pas nadmorski od Jaffy do Tyru, w tym Senioria Haify, przeszedł pod kontrolę krzyżowców w ramach Drugiego Królestwa Jerozolimy, inaczej Królestwa Akki. W 1265 Haifę zdobyli mamelucy sułtana Bajbarsa, ponownie niszcząc fortyfikacje odbudowane przez króla Francji Ludwika IX podczas VII Krucjaty na początku lat 1250., a także większość domów mieszkalnych, by utrudnić krzyżowcom ewentualny powrót. W 1283 podpisano rozejm między Królestwem Akki a sułtanem mameluków Al-Mansurem Qalawunem, przyznający krzyżowcom między innymi "miasto Haifa, jego winnice, sady i siedem przyległych wiosek". Po zdobyciu Akki przez sułtana mameluków Al-Ashrafa Khalila w maju 1291, dwa miesiące później Haifa była wśród ostatnich miast, z których bez walki ewakuowano chrześcijańskich mieszkańców. Pomimo tego mamelucy zburzyli miasto, tak jak zrobili to ze wszystkimi portami, w obawie przed ponownym lądowaniem floty kolejnej krucjaty.

XII-wieczny arabski kartograf, geograf i podróżnik Muhammad al-Idrisi w 1154 stworzył na zlecenie króla Sycylii Rogera II opis i mapę świata znane jako "Tabula Rogeriana". Mapa ma orientację południową, ale wygląda bardzo nowocześnie. Po prawej kompilacja mapy z 1929 z nazwami transliterowanymi na łacinę. O Haifie al-Idrisi pisał, że "leży na zboczu Al Kirmil [...] ma dobrą przystań dla kotwiczenia galer i innych statków, jest portem dla Tiberias". Informacje zawarte w dziele były zbierane od kupców i podróżników w ciągu 15 lat.

W połowie XII wieku żydowski podróżnik Benjamin z Tudeli odwiedzał skupiska ludności żydowskiej na świecie, robiąc swoisty spis powszechny Żydów. Na przełomie lat 1160.-1170. podróżował po terenie Palestyny. W "Dzienniku z podróży" pisał: "stamtąd [z Akki] są trzy parasangi [16 km] do Haify czyli Hahepher, nad brzegiem morza, i po drugiej stronie jest góra Karmel, u podnóża której jest wiele żydowskich grobów. Na górze jest grota Eliasza, gdzie chrześcijanie wznieśli budowlę zwaną św. Eliasz. Na szczycie góry można rozpoznać przewrócony ołtarz, który Eliasz naprawił za czasów Ahaba. Miejsce ołtarza jest okrągłe, pozostało z niego około czterech kubitów [2 metry], a u stóp góry płynie potok Kishon". Wyjaśnienia określenia "Hahepher" są dość mętne i nieprzekonujące ("ziemia Chefer" czyli, według wyjaśnienia w BT 1 Krl 4:10, Judea). Być może Benjamin stworzył własną etymologię nazwy. Najważniejsze w zapisie jest potwierdzenie, że w okresie krucjat Haifa nie miała żydowskich mieszkańców. Z drugiej strony wiadomo, że w 1285 w Haifie zmarł i został pochowany Rabbi Jehiel, przewodniczący paryskiej akademii talmudycznej, który wyemigrował do Ziemi Świętej w 1259.

OKRES MAMELUCKI
Po opuszczeniu miasta przez chrześcijan Haifa długo pozostała prawie wyludniona. Informacje z XIII-XVI wieku są skąpe i - jak w przypadku innych małych miast - oparte głównie na relacjach podróżników i pielgrzymów, którzy często powtarzali zasłyszane czy wyczytane u poprzedników informacje, nie odwiedzając osobiście każdego zakątka. Wiadomo, że tolerancja religijna mameluków spowodowała częściowy powrót społeczności żydowskiej do Haify, ale generalnie miasto stało się małą, nieufortyfikowaną wioską zamieszkałą przez mieszaną populację oraz mocno lokalnym portem dla mameluckich kupców i żeglarzy. Jedyną "atrakcją" były pielgrzymki do groty proroka Eliasza, praktykowane zarówno przez Żydów, jak i chrześcijan przez cały okres mamelucki.
Pod koniec XIII wieku po Ziemi Świętej podróżował niemiecki dominikanin Frater Burchard du Mont-Sion, autor "Descriptio Terrae Sanctae" - niezwykle szczegółowego opisu dziesięcioletniej podróży (1274-84). Burchard przepłynął wzdłuż całego wybrzeża morskiego Palestyny z północy na południe, odwiedzając kolejne miasta. "Pierwsze miejsce, do którego dociera się po opuszczeniu Akki, to Góra Karmel, w odległości 4 lig [22 km] od Akki. Jest to miejsce, w którym prorok Eliasz zabił kapłanów Baala przy potoku Kishon [...]. Trochę dalej potok Kishon wpływa do Morza Śródziemnego, jedną ligę od miasta Haifa i trzy od Akki".
Niemiecki pielgrzym Ludolph von Suchem odwiedził Ziemię Świętą w 1336-41 i w książce "De Terra sancta et itinere Iherosolomitano et de statu eius et aliis mirabilibus" (1350) zawarł rozdział zatytułowany "Góra Karmel". Napisał też, że "byłe miasto Templariuszy Haifa jest obecnie całkowicie zniszczone", najwyraźniej myląc Haifę z sąsiednim Shefaram (Shefa-Amr), w którym za czasów krucjat znajdowała się twierdza Templariuszy.
Najpopularniejszym "przewodnikiem" po Ziemi Świętej było dzieło angielskiego podróżnika Sir Johna Mandeville "Book of Marvels and Travels", wydane około 1356. Choć już wtedy mocno nieaktualne, a w dodatku niepewnego autorstwa (istnienie Mandeville'a jest poddawane w wątpliwość), było wykorzystywane jako punkt odniesienia, a często i bezpośrednie źródło wiedzy w travelogach kolejnych dwóch stuleci.

William Wey, angielski uczony z Eton i pielgrzym, odwiedził Palestynę (a najprawdo-podobniej wyłącznie Jerozolimę i okolice via Jaffa) dwukrotnie, w 1458 i 1462, po czym wydał książkę "The Matter of Jerusalem", w której bez wątpienia korzystał prawie dosłownie z dzieła Mandeville'a. Jego własnym wkładem jest opisanie mapy, obecnie znanej jako "MS. Douce 389" i przechowywanej w Oxfordzie. Haifa jest na niej opisana jako "Cayphas" (wycinek po prawej).

Londyński prawnik Edmund Wighton podróżował pod koniec XV wieku po Ziemi Świętej nie jako pielgrzym, lecz z grupą kupców, dopływając do Palestyny weneckim statkiem handlowym. Dowodzi tego fakt, że jego statek zawinął do Haify (nazywanej prze niego Kafe w Syryi) zamiast do tradycyjnej dla pielgrzymów Jaffy. Wighton korzystał z egzemplarza Mandeville'a, na którym robił podczas podróży własne notatki.

W latach 1483-1484 artysta Erhard Reuwich z Utrechtu towarzyszył jako ilustrator kanonikowi Moguncji Bernhardowi von Breidenbachowi podczas pielgrzymki do Ziemi Świętej, opisanej następnie w książce "Peregrinatio in Terram Sanctam". Mapka po lewej jest wycinkiem wielkiej "Mapy Ziemi Świętej", która ilustruje książkę. Jednak podobnie jak Wey grupa Breidenbacha odwiedziła wyłącznie Jerozolimę i okolice, zaś reszta mapy zawiera powszechnie znane szczegóły: Acco leży nad zatoką, Caypha nad morzem, a między nimi znajduje się Seforg - prawdopodobnie Shefaram.

W roku 1475 Lucas Brandis de Schass wydał w Lubece dzieło o historii świata "Rudimentum Novitiorum", zawierające pierwsze nowoczesne drukowane mapy, wśród nich drzeworytową mapę Palestyny, zorientowaną na wschód. Za pierwowzór posłużyła wcześniejsza o dwieście lat mapa Burcharda du Mont-Sion. Dzieło Brandisa reprezentuje oryginalne podejście graficzne - "Caiphas" co prawda sąsiaduje z "Accon", ale wobec pomysłu pokazania każdego miasta jako wzgórza, Góra Karmel gdzieś się zawieruszyła.

OKRES OSMAŃSKI I I WOJNA ŚWIATOWA
Sułtan tureckiego imperium osmańskiego, Selim I, pokonał mameluków i zagarnął wszystkie ich tereny, w tym Palestynę w 1516. Ponieważ Haifa była praktycznie wyludniona, nic się dla niej nie zmieniło, choć zgodnie z nowym podziałem administracyjnym weszła w skład poddystryktu (nahiya) Sahil Atlit dystryktu (sanjak) Lajjun w prowincji (eyalet) Syria. Pod koniec okresu osmańskiego i po licznych reformach administracyjnych, na przełomie XIX i XX wieku Haifa stała się ośrodkiem poddystryktu (kaza) Haifa w ramach dystryktu (sanjak) Akka należącego do prowincji (vilayet) Beirut.
Życie powoli powracało do Haify w ciągu XVI wieku, choć nadal pozostawała na wpół zrujnowaną biedną małą wioską. Niemiecki podróżnik i botanik Leonhard Rauwolf odwiedził Haifę podczas podróży po Palestynie w 1575, którą opisał w książce "Aigentliche Beschreibung der Raiß inn die Morgenländerin" ("Prawdziwy opis podróży do krajów Wschodu" 1582). "[...] udaliśmy się wzdłuż brzegu w stronę miasta Hayphe, kiedyś zwanego Caypha [...], leżącego cztery ligi od Acon [...]. Miasto Hayphe leży u podnóża góry Carmelo, jest dość duże, ale źle zbudowane, a domy są w tak złym stanie, że połowa z nich nie może być zamieszkana [...] Król Saracenów [...] rozkazał zburzyć mury, żeby jego wrogowie nie znaleźli tam schronienia". Rauwolf wspomina też o kilku fregatach, które próbowały ścigać jego statek w pobliżu miasta, a także o mającym miejsce krótko wcześniej udanym ataku pirackim na duży i bogaty statek, co mocno rozzłościło mieszkańców Haify. Ponieważ grupa Rauwolfa była chrześcijańska, miejscowi odnieśli się do gości tak podejrzliwie, że ich jednostka opuszczała kotwicowisko w pewnym pośpiechu.

Od początku okresu osmańskiego w 1516 do 1677 sanjakiem Lajjun (zaznaczony obszar na mapie po prawej) rządziła beduińska dynastia Turabay z plemienia Banu Haritha, buntownicza, regularnie wpadająca w niełaskę Porty z powodu nielegalnego gromadzenia broni, beduińskich rebelii i spięć z sąsiadami. Podczas konfliktu braci Ahmada i Alego z dynastii Turabay z druzyjskim władcą sąsiedniego sanjaku Safed Fakhrem al-Dinem, w latach 1623-24 "twierdza Haifa" była dwukrotnie zajmowana przez wojska Fakhra al-Dina i odbijana przez Turabayów. Po zakończeniu konfliktu Ahmad zarządził zburzenie twierdzy w obawie przed możliwym ponownym przejęciem.

Problem w tym, że nigdzie nie ma informacji kiedy ta twierdza powstała - jeśli wierzyć Rauwolfowi, w 1575 jeszcze jej nie było. O rządach Turabayów wiadomo, że byli bardzo sumienni w pobieraniu podatków. Dochód z Haify wzrósł z 1000 akcze w 1538 do do 10 tysięcy w 1596 - potwierdza to, że już w XVI wieku miasto rozwijało się pomyślnie. Osmańskie dokumenty podatkowe z 1596 zawierają informację, że populacja Haify składała się z 32 rodzin muzułmańskich i płaciła podatki pszenicą, jęczmieniem, oliwkami, kozami i pszczołami - a więc mieszkańcy utrzymywali się z rolnictwa i hodowli. Władze sanjaku pobierały także cło od zawijających coraz częściej do portu w Haifie europejskich statków, port był też wykorzystywany przez Turabayów do własnego importu towarów, m.in. kawy, warzyw, ryżu i tkanin. W 1631 mnisi zakonu karmelitów otrzymali pozwolenie lokalnych władz na powrót na Górę Karmel, ale już cztery lata później ich kościół ponownie przerobiono na meczet. Karmelici pozostali w zbudowanym przez siebie małym klasztorze do roku 1761.

Niderlandzki kartograf i wydawca atlasów Willem Janszoon Blaeu (Guilielmo Blaeuw) z Amsterdamu w opublikowanej w 1629 mapie "Terra Sancta quae in Sacris Terra Promissionis olim Palestina" zgubił Haifę. Akkę nazywa Ptolomais, góra jest tam gdzie trzeba, choć ze strzelistym szczytem godnym Everestu, ale jedyną zaznaczoną osadą jest Gaba, wówczas o połowę mniejsza od Haify (18 gospodarstw muzułmańskich w rejestrze z 1596).

Wśród map autorstwa XVII-wiecznego niderlandzkiego kartografa i wydawcy Nicolaesa Visschera jest "Terra sancta sive promissionis, olim Palestina recens delineata, et in lucem edita per Nicolaum Visscher" wydana w Amsterdamie w 1659 jako część atlasu "Atlas contractus orbis terrarum". Wygląda na to, że ciągle jeszcze nie udawało się przedstawić właściwie zarysu zatoki, a Haifie słynny kartograf przypisał nazwę z czasów krucjat - Caiphas. Ciekawostką jest zaznaczenie po sąsiedzku z Haifą portu Sicaminum, w miejscu właściwym raczej dla Shefaram (por. mapa Erharda Reuwicha).

Własną wersję nazwy miasta prezentuje wydana w Paryżu w 1660 "Geographiae Sacrae ex Veteri, et Novo Testamentro desumptae Tabula in qua Terra Promissa sive Iudaea in suas Tribus" francuskiego kartografa Nicolasa Sansona. "Elpha als Sicaminum" czyli kilka błędów naraz. Odkopana nie wiadomo skąd najstarsza wersja nazwy Haify, znowu przywołanie starożytnego Sicaminum plus uznanie obu nazw za tożsame. Chyba Sanson posiłkował się źródłami z czasów Cesarstwa Rzymskiego, skoro przy Akce odgrzebał też od dawna nieużywaną nazwę Ptolemais.

"Reizen van Cornelis de Bruyn door de vermaardste Deelen van Klein Asia" to tytuł traveloga niderlandzkiego podróżnika i artysty Cornelisa de Bruijna wydanego w 1698. De Bruijn podróżował po Palestynie w latach 1680. "Po południu z powodu silnego wiatru rzuciliśmy kotwicę koło Kaify, nie chcąc wpływać do groźnej zatoki Akre. Niegdyś wielkie miasto, które zmieniło nazwę, leży u podnóża i na północ od Góry Karmel, przy brzegu morskim, o trzy godziny od Akre i dziś ma małe znaczenie. Arabowie i Turcy nazywają je Kafas". Dwa razy więcej miejsca niż Haifie autor poświęca Górze Karmel, notując obecność "małego meczetu".

Mapa morska niderlandzkiego kartografa Gerarda van Keulena z roku 1720 "De reeden van St. Juan de Acari met het land daer bezuijden en benoorden geleegen aen de kust van Soria of Sirien" pokazuje szczegółowo Zatokę Akki - mielizny, głębokości i kotwicowiska. Co prawda w centrum znajduje się Akka (St. Juan de Acari), ale po prawej zmieściła się "Caiffa", wyraźnie umiejscowiona w zatoce, a nie nad pełnym morzem. Kłóci się to z opisem de Bruijna - z tej mapy wynika, że aby zakotwiczyć na redzie Haify trzeba było wpłynąć do zatoki omijając niebezpieczne klify (zaznaczone na mapie jako "Klippig Riff").

W latach 1730-1775 północną Palestyną, głównie Galileą (nominalnie nadal podległą Imperium Osmańskiemu) rządził Zahir al-Umar z rodziny Zaydani, autonomiczny arabski władca, wielki buntownik i równie wielki polityk i budowniczy. Ośrodkiem jego władzy była początkowo Tyberiada, ale Zahir konsekwentnie rozszerzał wpływy na zachód, do morza. Jego ostatnią "stolicą" była Akka, którą rozbudował i ufortyfikował. Jednak było mu za mało jednego miedzynarodowego portu, więc zainteresował się Haifą. W połowie XVIII wieku Haifa była nadal niewielką miejscowością z około 250 mieszkańcami, położoną w odsłoniętym miejscu na równinie. W 1757 Zahir, usprawiedliwiając się przed władzami osmańskimi koniecznością bronienia wybrzeża przed maltańskimi piratami, przejął kontrolę nad Haifą, innymi pobliskimi osadami oraz Górą Karmel. Było to nieco ryzykowne, ponieważ dotąd tereny Zahira ograniczały się do eyaletu Sydon, a zajmując Haifę wkroczył już do eyaletu Damaszek - korzystając z faktu, że jego gubernator znalazł się w niełasce Porty. W 1761 nowy gubernator próbował odbić Haifę Zahirowi, ale bezskutecznie, a w dodatku Zahir zdołał zalegalizować swoją aneksję Haify w Stambule dzięki wysoko postawionemu przyjacielowi.

W 1765 Zahir zburzył Haifę i cztery lata później (1769) zbudował nowe miasto trzy kilometry na południowy wschód, przy drodze prowadzącej z Akki Do Jaffy. Lokalizacja na wąskim pasie lądu u północnego podnóża Góry Karmel miała zapewnić łatwą obronę od strony lądu, podczas gdy miasto nadal pozostawało portem nad zatoką. O położeniu starej Haify, zwanej Haifa al-'Atiqa, dziś przypomina ulica El-Atiqa niedaleko stacji kolejowej Bat Galim.

Grawiura anonimowego autora (powyżej) przedstawia starą Haifę, zburzoną krótko później przez Zahira - została zamieszczona w dziele Roberta Goadby'ego "The Universe Displayed" wydanym około 1765, poza tym widać, że miasto jest położone u stóp zachodniego cypla Góry Karmel.

Haifa al-Jadida (Nowa Haifa) była otoczona murami obronnymi z dwiema bramami i czterema wieżami. Wewnątrz murów Zahir zbudował twierdzę zwaną Burj al-Salam, meczet, budynek celny i sarayę czyli rezydencję przedstawiciela władz. Mapa marsylskiego hydrografa Josepha Roux z 1804 zamieszczona w zbiorze map portów Morza Śródziemnego "Recueil de 163 des principaux Plans des Ports et Rades de la Méditerranée, dont 40 ont été derniérement publiés par Jean Joseph Allezard ancien Capitaine de marine, et plusieurs des autres corrigés" pokazuje Zatokę Haify (Golfe de Caiffe) oraz starą Haifę (Caiffe le vieux) i nową Haifę (Caiffe le neuf), a także twierdzę (chateau).

Kiedy starą Haifę zburzono, istniejący od XVII wieku klasztor karmelicki na Górze Karmel został ograbiony i zdemolowany. Dzięki poparciu katolickich władców europejskich uzyskano zgodę sułtana na budowę nowego klasztoru. Prace budowlane zaczęły się z opóźnieniem, ponieważ był to okres powstawania nowej Haify i wszyscy robotnicy pracowali dla Zahira. Nowy klasztor powstał tuż nad domniemaną grotą proroka Eliasza. Niestety postał niedługo. W 1799 Haifę ("Kaiffę") zajęły wojska Napoleona Bonaparte w drodze do Akki, zagrabiając zapasy żywności i amunicji. W klasztorze zainstalowano szpital wojskowy. Kiedy po klęsce pod Akką wojska francuskie wycofały się, Turcy wymordowali porzuconych rannych i przy okazji zniszczyli budynek klasztoru. Ostatecznie udało się odbudować klasztor i kościół w 1825-1836. Następnie karmelici w 1846 nabyli od władz pałac Abdullaha Paszy (gubernatora Sydonu, który w 1821 zburzył klasztor i zbudował sobie z pozyskanych w ten sposób kamieni pałac obok ruin), a w 1856 kupili cały szczyt Góry Karmel, na którym zbudowali kaplicę, klasztor i latarnię morską. Klasztor zaczął być nazywany Stella Maris (Gwiazda Morza). Obecnie kościół Stella Maris jest bazyliką mniejszą.
Po śmierci Zahira al-Umara w 1775 rządzone przez niego tereny wróciły pod kontrolę Imperium Osmańskiego, za wyjątkiem dekady 1831-1840, kiedy władzę nad Syrią sprawował wali (wicekról) oficjalnie zależnego wobec Imperium Osmańskiego Egiptu Muhammad Ali Pasza, który zbuntował się i toczył wojnę z sułtanem. Po zakończeniu egipskiej okupacji Haifa zaczęła szybko się rozwijać.

W 1839 Haifę odwiedził szkocki malarz David Roberts, który swoje artystyczne impresje z podróży zawarł w travelogu "The Holy Land, Syria, Idumea, Arabia, Egypt, and Nubia". Po prawej widok na Haifę ze wschodu z górującą nad miastem twierdzą Burj al-Salam (po lewej) i Górą Karmel z klasztorem i kościołem karmelitów na najdalszym planie. Ciekawe, że - w odróżnieniu od Tyberiady - na tym obrazie Robertsa nie ma śladów trzęsienia ziemi z 1837.

Kiedy oficer marynarki amerykańskiej William Francis Lynch prowadził pomiary hydrograficzne w Palestynie w 1848, (opisane w wydanym rok później "Narrative Of The United States' Expedition To The River Jordan And The Dead Sea"), jego ekspedycja przybiła do brzegu w Haifie i stamtąd wyruszyła karawaną na wschód. "O zmierzchu 28 marca [...] zakotwiczyliśmy pod Górą Karmel przy otoczonym murami mieście Haifa. Z wielką trudnością dotarłem przez przybój do brzegu [...] byliśmy w niebezpieczeństwie, ale uratowali nas przybyli na pomoc arabscy rybacy [...] Udaliśmy się najpierw do Haify, a następnie do klasztoru na nocleg, ponieważ w biednej mieścinie nie było kwater". Dalej następuje opis klasztoru, droga do którego prowadziła przez rozległy gaj oliwny, pięknych widoków ze szczytu i oczywiście groty proroka Eliasza. Kiedy 31 marca zmieniły się wiatry, reszta ekspedycji zeszła na ląd i rozbiła namioty poza murami miasta, w miejscu otoczonym przez "cmentarz z tyłu, starą wyschniętą studnię wyglądającą jak grota z jednej strony i drzewa karobowe z drugiej" (karob to szarańczyn strąkowy dajacy tzw. chleb świętojański).

Obóz Amerykanów stale otaczał tłum ciekawskich Arabów, próbujących kraść drobne przedmioty. Dalej wyprawa udała się brzegiem zatoki do Akki, odnotowując, że droga była dobrze utwardzona i napotykając po drodze kilka wraków (wygląda na to, że obraz Robertsa wiernie odzwieciedla krajobraz). Lynch, który był także rysownikiem, nie zamieścił niestety w książce wizerunku "biednej mieściny" Haify, narysował za to obóz przy ujściu rzeki Belus (Na'aman), który ekspedycja rozbiła na trasie między Haifą a Akką. Na rysunku widać Akkę po prawej, zaś po lewej na najdalszym planie Górę Karmel.

W XIX wieku bardzo popularna była seria przewodników turystycznych "Murray's Handbooks for Travellers" wydawana przez Johna Murraya w Londynie. Jedną z pozycji serii był wydany w 1858 "Handbook for Travellers in Syria and Palestine". "Ścieżka przypominająca schody biegnie skośnie ze szczytu w dół od bramy klasztoru i przecina wąską równinę u podnóża, prowadząc do Haify. Jest to małe miasto z około 2000 mieszkańców, zbudowane blisko piaszczystej plaży i otoczone zniszczonymi murami. Widok wewnątrz jest przygnębiający, dodatkowo za przyczyną zrujnowanych murów i dwóch czy trzech zardzewiałych armat porzuconych obok, na wpół przykrytych gruzem. Jedyne znośne domy należą do agentów konsularnych, którzy tu rezydują, choć trudno pojąć z jakiego powodu. Z przodu rozciąga się zatoka z piękną piaszczystą plażą ciągnącą się wzdłuż równiny do miejsca, z którego widać w oddali mury obronne Akki. Liczba chrześcijan w Haifie przewyższa mahometan, jest też mała społeczność żydowska".

Od chwili założenia aż do połowy XIX wieku nowa Haifa mieściła się w obrębie murów obronnych. Centralnym punktem miasta był zbudowany przez Zahira al-Umara meczet al-Jarina. Na wschód od niego, na obszarze między meczetem a sarayą (rezydencją gubernatora), leżało "centrum handlowe" Haify - otwarty rynek czyli właśnie Jarina. Na wschód od centrum powstała dzielnica muzułmańska al Hara al-Sharqiyya, a na zachód - chrześcijańska al Hara al-Gharbiyya, która za przyczyną licznych budowanych kościołów była nazywana też Dzielnicą Kościołów (Harat al-Kanais). Mniejszość żydowska, która także mieszkała w obrębie murów, stworzyła we wschodniej Haifie własną dzielnicę zwaną Harat al-Yahud. Kiedy w połowie XIX wieku miasto "rozlało się" poza mury, społecznościowy charakter nowych osiedli był kontynuacją starych dzielnic - chrześcijanie budowali na zachód, a muzułmanie i Żydzi na wschód od murów. Dochodziło nawet do sprzedaży już wybudowanych domów, jeśli kupiona działka okazała się w niewłaściwym sąsiedztwie.

W 1868 do Haify przybyła statkiem pierwsza grupa Niemców - członków protestanckiej syjonistycznej sekty Wspólnota Świątyni (Templers), która obrała sobie za cel emigrację do Palestyny, ponieważ uważała się za właściwy naród wybrany. U stóp Góry Karmel, na zachód od Haify, przybysze założyli kolonię. Niemiecka organizacja pracy szybko dała wynik w postaci osady wyróżniającej się europejskością, z nowoczesnymi kamiennymi domami, kościołami i budynkami lokalnej administracji, a później polami uprawnymi, systemami irygacyjnymi i zakładami przemysłowymi, w tym elektrownią parową. Koloniści utrzymywali także połączenie powozowe z kilkoma miastami. Niemieckie rozwiązania zaczęli naśladować imigranci syjonistyczni, choć z powodu rywalizacji do roli narodu wybranego te dwie grupy nie darzyły się sympatią.
W 1839 w Haifie mieszkało 124 Żydów, w 1864 - 384, w 1871 - 760. W 1857 rabin Smyrny Eleazar Cohen Hims, przejeżdżający przez Haifę w drodze do Tiberias, zgodził się pozostać w mieście jako duchowy przywódca żydowskiej społeczności. W latach 1870. Żydzi stanowili już ósmą część populacji miasta. Jeszcze przed pierwszą aliją do miasta zaczęli napływać imigranci żydowscy, najpierw z Maroka, a nieco później z Syrii i Turcji. Wtedy właśnie na terenie wschodniej Haify powstała dzielnica żydowska Harat al-Yahud. Pojawiły się hotele dla nowych przybyszów. Później, podczas pierwszej aliji, zaczęli przybywać liczni imigranci z Europy. W 1891 grupa żydowskich imigrantów z Syrii, Libanu i Maroka zakupiła grunty na wschód od Haify i założyła pierwszą żydowską kolonię poza murami - Ard al-Yahud.
W 1873 turecki polityk-arystokrata Najib Effendi al-Yasin został pierwszym burmistrzem Haify. W 1882 w Haifie (w kolonii niemieckiej) osiedlił się Laurence Oliphant, brytyjski pisarz i podróżnik, chrześcijański syjonista. Był on mocno zaangażowany w różne palestyńskie przedsięwzięcia (w tym jeden z wczesnych projektow budowy kolei w dolinie Jezreel), wspierał żydowskich pionierów, walczył o pozwolenie na założenie żydowskich kolonii rolniczych. Ciekawostka - jego sekretarzem był późniejszy autor izraelskiego hymnu państwowego "Hatikva". Niestety Oliphant wspierał tylko inicjatywy żydowskie, zaś rdzennych mieszkańców Haify uważał za półdzikich, nawet ich elita wydawała mu się "ledwo tknięta europejską cywilizacją skrywającą ich wrodzone barbarzyństwo".

W 1876 ukazał się w Londynie (rok wcześniej w wersji niemieckiej) przewodnik Baedekera "Baedeker's Palestine and Syria: handbook for travellers". W odróżnieniu od Murraya, przedmowa zawiera informacje o twórcach. Jako głównego autora podaje profesora języków orientalnych dr Alberta Socina, który podróżował po Palestynie specjalnie w tym celu, mapy są zaś dziełem kartografa prof. H. Kieperta z Berlina (po prawej mapa Góry Karmel i Haify - aktualna, bo pokazująca już niemiecką kolonię). Informacje są praktyczne i przydatne. "Hotel Carmel, w nowej osadzie poza miastem, 10 minut na wschód, narożny dom po lewej, dobre łóżka i jedzenie, 10 fr. dziennie". "Europejski sklep dla podróżników, Otto Fisher, w nowej osadzie". "Poczta, austriacka, w Haifie, ale najbliższy telegraf w Akce". "Wicekonsulowie: amerykański, angielski, francuski i niemiecki".

Dalej autor pisze o porcie, do którego zawijają regularnie parowce, choć "nie jest lepszy od Jaffy". Statki muszą kotwiczyć na redzie, a pasażerowie są transportowani na ląd małymi łódkami. Liczbę mieszkańców przewodnik podaje jako 4000, "mniej niż połowa z których to muzułmanie, a reszta - chrześcijanie i Żydzi". "Miasto jest malowniczo położone [...] pomiędzy brzegiem a górą jest tylko wąski pasek lądu, pokryty domami i ogrodami, drzewami oliwnymi i palmami [...] Główną atrakcją jest bazar, miasto nie posiada zabytków". "W ostatnich kilku latach niemiecka kolonia chrześcijańskiej sekty Templerów, przypominajaca tę w Jaffie, została tu założona i liczy obecnie około 200 dusz. Ich czyste i zadbane domostwa na zachód od miasta, zbudowane w europejskim stylu, stanowią przyjemny kontrast z brudnymi domami Azjatów".

Brytyjski oficer, geograf i archeolog Sir Charles William Wilson odwiedził Haifę około 1875 podczas badań "Survey of Western Palestine" prowadzonych na zlecenie brytyjskiej organizacji Palestine Exploration Fund. Przy okazji napisał książkę "Picturesque Palestine, Sinai, and Egypt", bardzo bogato ilustrowaną przez dwóch artystów: J.D. Woodwarda i Harry Fenna. Obserwując Haifę z daleka Wilson widział "białą plamę w masie zieleni, która, umieszczona u podnóża Góry Karmel, znaczy kwitnącą obecnie Haifę". Rozległe gaje palm daktylowych nazywał największą dumą Haify i jednym z najpiękniejszych widoków Palestyny. Pomiędzy gajem palmowym a zboczem góry znajdowały się ogrody rozciągające się od wschodniej bramy miasta do wadi Selman.

"Miasto Haifa zajmuje teren o kształcie równoległoboku na łagodnie wznoszącym się zboczu blisko brzegu morza i jest chronione przez dobrze zbudowane kamienne mury. Ma dwie warowne bramy, po obu końcach głównej ulicy biegnącej równolegle do brzegu i otwarty plac w centrum, gdzie wielbłądy i ich poganiacze nocują przy świetle latarni lub księżyca. Domy są rozmieszczone bardzo nieregularnie i poza kilkoma wyjątkami mają płaskie dachy, zarośnięte trawą po zimowych deszczach. Domy zajmowane przez konsulów, cudzoziemskich kupców i najbogatszych mieszczan są dużymi dwukondygnacyjnymi budynkami, niektóre z wewnętrznymi dziedzińcami wyłożonymi marmurem. Parter jest najczęściej używany jako stajnie lub magazyny. Miasto szybko przybiera na znaczeniu, jego rynki i bazary są dobrze zaopatrzone".

"Ostatnio wiele domów wzniesiono poza murami. Kiedy byłem pierwszy raz w Haifie w 1855, nie było podmiejskich zabudowań poza domkami ogrodników, a populacja wynosiła niewiele ponad dwa tysiące. Według najnowszych szacunków Haifa obecnie ma pięć tysięcy mieszkańców, z których ponad połowę stanowią chrześcijanie różnych wspólnot. Pozostali to mahometanie i spora liczba Żydów". Po lewej mapa Haify w 1875 wykonana na zlecenie organizacji Palestine Exploration Fund.

Następnie Wilson pisze o znajdującej się za miastem twierdzy, którą nazywa Burj Haifa (po prawej jej ruiny) i relacjonuje historię miasta począwszy od krucjat. Ruiny starej Haify zburzonej przez Zahira długo służyły jako źródło pozyskiwania materiałów budowlanych, obecnie są pokryte ogrodami i ruchomymi wydmami, ale pozostałości budynków, kolumn, fundamentów i posadzek są nadal widoczne. Nad samym brzegiem stoją ruiny wieży. Co jakiś czas są znajdowane cenne "skarby", w tym naczynie z tysiącem złotych monet. Z tej relacji wynika, że stara Haifa nie do końca była biedną wioską :)

O niemieckiej kolonii - "głównie rolników i rzemieślników" - Wilson pisze, że była położona w połowie odległości miedzy ruinami a nowym miastem, w miejscu gdzie teren między górą a brzegiem poszerza się (patrz mapa PEF). W 1877 kolonia miała 350 członków. Składała się z długiej prostej ulicy ciągnącej się od brzegu do podnóża góry (patrz pocztówki poniżej), oraz dwóch ulic równoległych do brzegu. Domy były zbudowane z białego wapienia, pokryte czerwoną dachówką. Każdy miał własny ogród, studnię i cysternę na deszczówkę. Ulica była obsadzona drzewami, a zbocze zostało pokryte tarasami i obsadzone winoroślą. W kolonii były hotel, kaplica i szkoła, a także biblioteka i czytelnia. Na terenach wokół koloniści hodowali oliwki, figi i opuncje. Zbudowali drogę dla powozów z Haify do Nazaretu, a jeden z kolonistów wyrabiał powozy. Mieli też mydlarnię i handlowali mydłem z Ameryką.

Wspomniana przez Wilsona długa prosta ulica nazywała się Carmel Strasse, obecnie nosi nazwę Sderot Ben Gurion i prowadzi prosto do podnóża Ogrodów Bahá'í.

Bardzo ciekawym źródłem informacji o XIX-wiecznej Palestynie jest Mary Eliza Rogers, angielska podróżniczka, pisarka i rysowniczka, która spędziła lata 1855-1859 w Haifie towarzysząc bratu, który był brytyjskim wicekonsulem. W 1880 w czasopiśmie "The Art Journal" Rogers zamieściła cykl artykułów analizujących styl architektoniczny Syrii i Palestyny. "Rysunek 8 pokazuje najważniejsze szczegóły miasta tak jak wyglądały 24 czerwca 1857 z okien domu Signora Scopinacha [właść. P. Scopinich - wicekonsul Austrii]. Z prawej widać mały kościół łaciński z dzwonnicą i zamkniętym dziedzińcem, na którym rośnie piękne drzewo pieprzowe. Za nim jest otwarty plac targowy z bazarem

pod kolumnadą i otwartymi straganami osłonionymi matami. Maszt flagowy jest nad domem zajmowanym przez holenderskiego wicekonsula. Po lewej jest duży biały dom Hassana Effendi, przylegający do ogrodów małego meczetu z widocznym minaretem i drzewem palmowym. Za najbliższym ogrodzeniem widać drzewa pomarańczowe i figowe, palmę i kilka pomieszczeń zadaszonych jedynie ciężkimi matami wspartymi na kijach". Rogers jest też drugim poza przewodnikiem Murraya źródłem wspominającym o miejscami zburzonych murach obronnych. Nota bene - fragmenty relacji Wilsona i Rogers pokrywają się słowo w słowo - trudno byłoby ustalić, kto od kogo skopiował.

Rogers pisze, że kiedy tam mieszkała "nie było budowli poza murami", a bieżącą (1880) populację miasta szacuje na 4000, z czego "mniej niż połowa to mahometanie" i wygląda na to, że wlicza do tej liczby kolonię niemiecką, którą nazywa przedmieściem. Dwie bramy miejskie opisuje jako prowadzące odpowiednio do Akki i klasztoru na Górze Karmel. Zamieszcza rysunek drugiej bramy od wewnątrz, opisując ją jako "dobry przykład konstrukcji bram w ufortyfikowanych miastach Palestyny. Składają się z wieży zawierajacej kwadratowe sklepione pomieszczenie z kamiennymi ławami dla strażników. Przejście przez bramę jest pośrednie, ponieważ dwa łukowe przejścia są pod kątem prostym wobec siebie. Przejścia są wystarczająco szerokie i wysokie dla jucznego wielbłąda. Aby wyjść z bramy pokazanej na rysunku, należy skręcić w prawo. Drewniane drzwi są wzmocnione stalowymi płytami i zamykane na noc".

Wcześniej, w 1862, krótko po czteroletnim pobycie w Palestynie, Mary Eliza Rogers wydała unikatową książkę "Domestic Life in Palestine", będącą w dużym stopniu efektem jej intensywnych codziennych kontaktów z mieszkańcami Haify różnych narodowości i religii.

Końcówka XIX wieku przyniosła Haifie ogromne zmiany gospodarcze, społeczne i kulturowe wynikające z rewolucji przemysłowej w Europie Zachodniej, której zdobycze władze osmańskie chętnie wykorzystywały. Haifa stała się nowoczesnym portem i głównym ośrodkiem eksportowym dla północnej Palestyny i południowej Syrii. Rosnący poziom bogactwa mieszkańców wpłynął na zmiany architektoniczne, ponieważ nowo powstające domy burżuazji, zarówno w obrębie murów, jak i poza nimi, wykorzystywały nowoczesne technologie i importowane materiały budowlane. Skrystalizował się nowy styl architektoniczny, którego charakterystycznymi cechami były bogactwo detali i ornamentów, zarówno kamiennych, kutych jak i malowideł ściennych. Styl ten utrzymał się do początkowego okresu mandatowego, kiedy został wyparty przez modernizm. Niestety znaczna większość budynków w późnym stylu osmańskim została zniszczona w 1948 podczas Operacji Shikmona.

Fotografia dotarła do Haify później, niż do innych miast. W 1898 Lewis Larsson, młody członek amerykańsko-szwedzkiej utopijnej komuny w Jerozolimie otworzył atelier fotograficzne. W tym samym roku miała miejsce oficjalna wizyta cesarza niemieckiego Wilhelma II Hohenzollerna w Turcji i Palestynie. Płynący z Istambułu cesarz miał pierwotnie zawinąć do Jaffy, ale z powodu możliwych niebezpieczeństw w sezonie jesiennym została zalecona zmiana na Haifę. Cesarz ledwo wiedział gdzie ta Haifa jest, mimo tego pojawiły się plotki, że głównym tajnym powodem wizyty jest zamiar Wilhelma zbudowania bazy marynarki wojennej w Haifie jako miejscu dużych niemieckich wpływów. Gości witały tysiące osób, w tym oczywiście cała niemiecka kolonia. Domy udekorowano flagami niemieckimi i tureckimi, orkiestra odegrała hymn niemiecki. Oficjalne powitanie odbyło się w ogrodzie niemieckiego konsulatu, z udziałem naczelnika kolonii, wicekonsula i tureckich władz miasta. Orszak cesarski podziwiał miasto i kolonię z Góry Karmel, z miejsca, w którym później zbudowano pomnik i plac Cesarza Wilhelma.
Lewis Larsson był obecny na uroczystościach z aparatem. Być może był to jeden z pierwszych reportaży wyjazdowych nowego atelier? W cyfrowych zbiorach Biblioteki Kongresu znajduje się tylko kilka zdjęć Haify z tego roku. Tutaj na pierwszym z lewej moment przybycia cesarza do portu 25 października (jako drugi płynie cesarski jacht SMY "Hohenzollern II"), dalej orkiestra turecka na nabrzeżu, zdjęcie kolonii niemieckiej ze zbocza góry i panorama Haify z piaszczystej plaży.

.....

.....

.....

Z wizytą kaisera Wilhelma w Turcji i Palestynie wiąże się ciekawostka - rozpowszechniła się plotka, że sułtan Abdulhamid II zamierzał dać gościowi w charakterze prezentu Haifę z okolicą. "New York Times" pisał: "To byłby odpowiedni prezent, ponieważ o milę na zachód od Haify znajduje się niemiecko-amerykańska kolonia misyjna mająca dobrą szkołę, sześćdziesiąt kamiennych domów, wytwórnie mydła i magazyny drewna oliwnego. Kolonia liczy ponad 300 dusz, podczas gdy sama Haifa ma ponad 4000 mieszkańców. Rosja w to uwierzyła, bo kaiser chciał mieć dla siebie kawałek Imprerium Osmańskiego".
Pomost widoczny na zdjęciu Larssona został zbudowany w 1898 specjalnie przed wizytą kaisera. Ale według słów Mary Rogers w "Domestic Life in Palestine" pierwszy drewniany pomost w Haifie, nadający się do cumowania większych jednostek, był dziełem Rosjan. Kiedy w 1859 Mary wróciła do Haify po spędzeniu zimy w Jerozolimie, dowiedziała się, że rząd rosyjski uzyskał firman dający mu prawo zbudowania w Haifie drewnianego pomostu. Pomost kosztował 3 tysiące funtów. Równolegle przy kościele grekoprawosławnym Rosjanie zbudowali schronisko dla pielgrzymów. Pomost ponoć nie miał sobie równych wśród portów Syrii, był przy tym ogólnodostępny i bezpłatny. Pytani o powód inwestycji Rosjanie zapewniali, że to dla wygody licznych grekoprawosławnych pielgrzymów, jednak Europejczycy podejrzliwie zauważali, że tak samo jak pielgrzymom, pomost może służyć lądowaniu żołnierzy, a schronisko - pełnić rolę baraków wojskowych. W tym okresie wpływy Rosjan rosły, a kursujące w regularnych rejsach rosyjskie rządowe parowce zawijały do Haify dwa razy w tygodniu.

Już w latach 1860. pojawiły się plany budowy linii kolejowej przez dolinę Jezreel, ale kolejne pomysły, a nawet już zaczęte prace kończyły się niepowodze-niem. Decydujący okazał się plan sułtana Abdul-hamida II budowy tzw. Kolei Hidżaskiej - połączenia Damaszku z Medyną. Kiedy napotkano trudności z zaopatrzeniem drogą lądową, przypomniano sobie o

porzuconym pomyśle kolei z Haify. W 1903 rozpoczęto budowę, a w styczniu 1904 otwarto pierwszy odcinek Haifa - Beit She'an, który w 1905 przedłużono do miasta Samakh (Tzemah) nad południowym brzegiem jeziora Galilejskiego (mapka po lewej), tworząc przy okazji wygodną trasę dojazdu pielgrzymów do Tyberiady. W tym samym roku zainaugurowano całą trasę towarowo-pasażerską kolei Jezreel Valley z Haify przez Dera'a do Damaszku. Na pocztówce po prawej stacja kolejowa w Haifie (zdjęcie z około 1910). Wtedy nazywała się po prostu Haifa, później przemianowano ją na Haifa Wschód. Kompleks stacyjny został zbombardowany i częściowo zniszczony w 1946. Obecnie część ocalałych budynków stacyjnych jest siedzibą muzeum kolejnictwa.

W pierwszych latach XX wieku Haifa stała się ważnym ośrodkiem bahaizmu - powstałej w 1844 perskiej religii monoteistycznej. W 1909 przeniesiono z Akki do Haify szczątki Alego Muhammada zwanego Bábem, założyciela babizmu, prekursora bahaizmu. Na zboczu Góry Karmel zbudowano w tym celu sanktuarium - złożone z sześciu pomieszczeń kamienne mauzoleum.

Kolonia żydowska rozrosła się po drugiej aliji (1904-13). W 1901 w Haifie było 1041 żydowskich mieszkańców, w 1917 - 1400 (po 1/3 północnoafrykańskich, sefardyjskich i aszkenazyjskich). W 1913 rozpoczęto budowę Technionu - ośrodka naukowego i uczelni technicznej z językiem wykładowym hebrajskim, ale finansowane w dużej mierze przez Żydów z Niemiec, Rosji i USA prace przerwała wojna. W 1912 powstał pierwszy żydowski klub sportowy, rok później - klub piłki nożnej. W 1913 otwarto prywatną koedukacyjną hebrajską szkołę średnią Reali, założoną przez Arthura Birama, żydowskiego filologa i pedagoga.

W przededniu I wojny światowej Haifa miała 20 tysięcy mieszkańców i była ważnym międzynarodowym portem. Miasto było wielowyznaniowe i kosmopolityczne, rozbudowywało się we wszystkich kierunkach, ostatecznie docierając do miejsca swojego historycznego umiejscowienia sprzed czasów Zahira al-Umara. Po lewej fotochromowe zdjęcie nieznanego autora ze zbiorów Biblioteki Kongresu, opisane "View from near foot of Mount Carmel, Chaifa" i wykonane w okresie 1890-1900 z miejsca w okolicy ruin "starej Haify". Duży format pozwala zobaczyć, że przestrzeń między Haifą a kolonią niemiecką jest już całkowicie zabudowana i wygląda na to, że mury obronne zniknęły.

Niezależnie od wrażeń europejskich podróżników, starzy i nowi mieszkańcy Haify nie żyli w zgodzie i harmonii - koloniści patrzyli z góry na arabską część miasta i uważali się za niosących cywilizację. Jako port Haifa przewyższała znaczeniem, położeniem i dostępnością Akkę, coraz częściej oczy Europejczyków patrzyły na nią łakomie i snuto różne plany. Zarówno Brytyjczycy, jak syjoniści widzieli w Haifie "klucz do Syrii". Theodor Herzl w
powieści "Altneuland" (1902) stawiał na wiodącą rolę Haify w przyszłej żydowskiej Palestynie, stawiając ją wyżej od Jerozolimy z powodu dostępu do morza.
Imperium Osmańskie wzięło udział w I wojnie światowej po stronie państw centralnych. Podczas brytyjskiej kampanii synajsko-palestyńskiej w 1917 działania wojenne objęły teren Palestyny. Haifa została zajęta przez wojska brytyjskie dopiero podczas ostatnich miesięcy kampanii - 23 września 1918 (dwa dni wcześniej niż Tyberiada).

Stoczona przez należące do Brytyjskiej Armii Indyjskiej 15. Brygadę Kawalerii i 5. Dywizję Kawalerii bitwa o Haifę była częścią trwającej w dniach 19-25 września bitwy o równinę Sharon. Broniącemu miasta batalionowi osmańskiemu nie pomogła reduta umieszczona na jedynej drodze prowadzącej do Haify od wschodu. Zajęcie Haify miało ogromne znaczenie strategiczne, umożliwiając dostawy zaopatrzenia dla wojsk brytyjskich drogą morską. Zdjęcie indyjskich lansjerów na placu al-Hamra (obecnie Paris) z kolekcji Imperial War Museum.

MANDATOWA PALESTYNA
31 października 1918 Imperium Osmańskie skapitulowało. 29 września 1923 ostatecznie wszedł w życie Mandat Palestyny i Transjordanii oddający Palestynę pod administrację Wielkiej Brytanii jako terytorium mandatowe. Teren Palestyny podzielono na dystrykty. Do roku 1920 funkcjonowały rządy wojskowe i przez część tego okresu Haifa stanowiła osobny dystrykt, potem wprowadzono administrację cywilną i od września 1920 zastąpiono dystrykt Haify dystryktem Fenicji. Kolejne zmiany wprowadziły dystrykt Północny z Haifą jako poddystryktem, w 1939 wydzielono Haifę jako osobny dystrykt, który utrzymał się do końca Mandatu. Statystyki na rok 1922 wymieniały 24600 mieszkańców (9300 muzułmanów, 8800 chrześcijan i 6200 Żydów), na rok 1945 - 138300 mieszkańców (35900 muzułmanów, 26500 chrześcijan i 75500 Żydów). Jak widać populacja Haify w okresie mandatowym wzrosła sześciokrotnie, a liczba żydowskich mieszkańców zwiększyła się z 25 procent do 55 procent. Należy zauważyć, że chrześcijanie w Haifie także byli Arabami, należącymi do kościoła grekoprawosławnego.
Haifa była przez Brytyjczyków postrzegana jako miasto nowoczesne i rozwojowe. Przyciągała nie tylko żydowskich osadników, ale i tysiące poszukujących pracy palestyńskich robotników, co spowodowało masowe powstawanie slumsów. Już w latach 1930. istniały plany "judaizacji" Haify poprzez wysiedlenie palestyńskich mieszkańców i zastąpienie ich syjonistycznymi osadnikami. Poza tym Brytyjczycy mieli nadzieję na zachowanie kontroli nad "kluczem do Syrii" także po wygaśnięciu Mandatu i zaplanowali dla Haify rolę kluczowego bliskowschodniego portu do transportu ropy naftowej. W 1925 otwarto elektrownię - Haifa była wśród pierwszych palestyńskich miast w pełni zelektryfikowanych. Powstały fabryki Kolei Palestyńskich. W 1933 Brytyjczycy wzmocnili istniejący port, zmieniając przebieg linii brzegowej, zwłaszcza w części wschodniej, wysuszając obszar, na którym obecnie znajduje się ulica Derech HaAtsma'ut. W 1934 otwarto lotnisko, które służyło miejscowej jednostce RAF, a także przyjmowało cywilne połączenia regularne linii brytyjskich m.in. z Alexandrią, Bagdadem, a poźniej linii egipskich z Beirutem i Cyprem. Podczas II wojny światowej lotnisko znowu służyło wyłącznie RAF-owi, a od 1948 przekształciło się w mały międzynarodowy cywilny port lotniczy Haifa. W 1938 jedna trzecia międzynarodowych lotów do Mandatowej Palestyny lądowała w Haifie. W 1938 zbudowano rafinerię dla potrzeb brytyjskiej Iraqi Petrol Company i rok później przeciągnięto rurociąg z Iraku. Rozwój przemysłowej infrastruktury spowodował ekspansję nowoczesnych gałęzi przemysłu, takich jak tekstylia, obróbka szkła i ceramiki, produkcja cegieł i cementu, metalurgia.
Nie tylko Brytyjczycy inwestowali. W 1924 otwarto finansowaną przez zagranicznych Żydów politechnikę Technion, której rozpoczętą w 1913 budowę przerwała wojna. Obecnie jest to najstarsza wyższa uczelnia Izraela.

Dwie pocztówki ze zdjęciami kolonii niemieckiej w latach 1920. Opis Wilsona sprzed 50 lat jest nadal aktualny - droga obsadzona pięknymi drzewami i dwukondygnacyjne domy kryte czerwoną dachówką. Kolonia przetrwała do II wojny światowej, kiedy została zlikwidowana przez Brytyjczyków, a jej członkowie wydaleni do Australii za sympatyzowanie z nazistami.

Zmienił się charakter budynków z powodu stosowania nowoczesnych materiałów budowlanych, w tym żelbetu oraz wpływu modernizmu wypierającego tradycyjny styl osmański. Haifa stała się konglomeratem starego i nowego w architekturze (dobrze oddają to poniższe cztery zdjęcia z okresu mandatowego). Jeśli chodzi o mieszkańców, sprawa była jeszcze bardziej skomplikowana, bo populacja nie dzieliła się jedynie na Arabów i Żydów. Arabowie byli zarówno wyznania muzułmańskiego, jak chrześcijańskiego, Żydzi z kolei różnili się pochodzeniem - aszkenazyjscy i sefardyjscy nie przepadali za sobą. Nowym elementem była syjonistyczna polityka, dążąca do stworzenia jednej hebrajskiej społeczności. W Haifie pojawiły się lokalizacje mniej i bardziej prestiżowe dla najnowszych przybyszów. W ten sposób Ard al-Yahud straciła na znaczeniu i stopniowo stała się dzielnicą mieszaną i w końcu w 1936 wyłącznie arabską.

.....

.....

.....

Zdjęcie z 1925: Ard al-Yahud (pierwsza kolonia żydowska założona poza murami w 1891). Zdjęcie Erica Matsona z 1927: widok na Haifę z Góry Karmel. Zdjęcie Erica Matsona z 1934-39: Kingsway (modernistyczna zabudowa dzisiejszej Derech HaAtsma'ut). Zdjęcie Yaakova Rosnera z 1945: dzisiejsza ulica Derech HaAtsma'ut z widokiem na meczet al-Jarina (obecnie Wielki Meczet).

WSPÓŁCZESNOŚĆ
Haifa miała ogromne znaczenie strategiczne zarówno dla wycofujących się z Palestyny sił brytyjskich, jak i dla tworzącego się państwa Izraela. Jeszcze w 1947 roku miasto było wielonarodowościowe ze 135 tysiącami mieszkańców (70 tys. Żydów i 65 tys. Arabów). Kiedy ONZ ogłosiła podział Mandatowej Palestyny z Haifą włączoną do części żydowskiej, zaczęły się zamieszki i starcia. W grudniu 1947 żydowska podziemna organizacja paramilitarna Irgun obrzuciła bombami grupę arabskich robotników rafinerii, w odpowiedzi Arabowie zabili kilkudziesięciu swoich żydowskich kolegów podczas ataku znanego potem jako "masakra w rafinerii w Haifie", na co z kolei Żydzi zareagowali masakrując arabską wioskę. Na początku 1948 arabscy mieszkańcy zaczęli masowo opuszczać Haifę w obawie przed planowanymi atakami Hagany na arabskie dzielnice. 21 kwietnia 1948 Brytyjczycy wycofali się z całego miasta poza częścią portową - port pozostał w rękach brytyjskich w celu zapewnienia bezpieczeństwa ewakuacji do 30 czerwca czyli dnia ostatecznego opuszczenia Izraela przez Brytyjczyków. 22 kwietnia 1948 po 30-godzinnej Bitwie o Haifę siły Hagany - Brygada Carmeli pod dowództwem Moshe Carmela zajęły miasto. 23 kwietnia Moshe Carmel wprowadził w mieście stan wojenny. Miały miejsce starcia także między Haganą a podziemnym Irgunem, który próbował zająć część miasta. Dla zapobieżenia grabieniu opuszczonego mienia arabskiego wyznaczono administratora - Moshe Dayana (przyszłego wieloletniego ministra rządu izraelskiego). Jego administrowanie polegało na podziale arabskiej własności między wojsko i żydowskich osadników. W lipcu 1948 z 65 tysięcy arabskich (chrześcijańskich i muzułmańskich) mieszkańców Haify w mieście pozostało około 3500. 1 lipca, po opuszczeniu Haify przez Brytyjczyków, gubernator wojskowy miasta nakazał Arabom przesiedlenie do dzielnic Wadi Nisnas i Wadi Salib, podczas gdy w pozostałych dzielnicach przeprowadzono zorganizowaną akcję burzenia budowli arabskich i osmańskich zwaną Operacją Shikmona. Historyczna część Haify została zaprojektowana od nowa jako nowoczesne miasto żydowskie. W ten sposób zniknęła osmańska Haifa, której udało się przetrwać bez szwanku trzydzieści lat okresu mandatowego. Do dziś ostały się tylko pojedyncze budowle lub ich fragmenty: kilka kościołów, dwa meczety, hammam, część muru twierdzy, budynek stacji kolejowej i kilka późnoosmańskich domów mieszkalnych.
Przetrwał też kompleks bahaistyczny na północnym zboczu Góry Karmel. W 1953 ukończono ostateczną wersję mauzoleum Bába - otoczony arkadami kamienny budynek złożony z podstawy w formie oktagonu i nakrytego kopułą bębna o 18 oknach. Architektem był kanadyjski bahaista William Sutherland Maxwell, budowlę sfinansowali bahaiści z całego świata. Styl ma odzwierciedlać połączenie Wschodu i Zachodu, jest niezwykle bogaty, z barwnymi mozaikami, granitową kolumnadą, orientalnymi kamiennymi łukami i pozłacaną czaszą kopuły. Od szczytu góry do budynku sanktuarium i dalej w dół północnego zbocza Góry Karmel schodzą kilometrowej długości tarasowe ogrody, zwane też wiszącymi ogrodami Haify, zaprojektowane przez Irańczyka Fariborza Sahba. W 2008 zespół sanktuarium Bába został umieszczony na liście światowego dziedzictwa UNESCO.
W 2012 do listy UNESCO dołączyła druga pozycja z szeroko pojętych okolic Haify - rezerwat Nahal Me'arot czyli obejmujący 54 hektary kompleks jaskiń (Tabun, Jamal, el-Wad i Skhul) na zachodnim zboczu łańcucha Góry Karmel na wysokosci Atlitu, zawierający ślady ludzkiej egzystencji na przestrzeni pół miliona lat, w tym neandertalskiej kultury mustierskiej ze środkowego paleolitu.
W 2021 Haifa była trzecim co do wielkości miastem Izraela, liczyła 270 tysięcy mieszkańców, w tym 90 procent Żydów izraelskich i imigrantów z byłego ZSRR. Arabowie stanowią 9 procent populacji, większość z nich zamieszkuje dzielnicę Wadi Nisnas i jej okolice.