Ogrody Villa Borghese to ogromny park krajobrazowy w stylu angielskim. Jego początki sięgają XVII wieku, kiedy Kardynał Scipione Borghese zaczał przekształcać teren swoich (wówczas podmiejskich) winnic w największy ogród, jaki powstał w Rzymie od czasów antycznych. Teren winnic pokrywa się z obszarem słynnych starożytnych Ogrodów Lucullusa. W XIX wieku Ogrody Borghese straciły formalny charakter, a następnie zostały wykupione przez władze miejskie i udostępnione publicznie w 1903 roku.
Jedną z atrakcji znajdujących się na terenie Ogrodów Borghese jest Bioparco czyli Ogród Zoologiczny (001-011). Mieści się on w północnej części parku i zajmuje obszar 17 hektarów. Portrety mieszkańców ogrodu są do obejrzenia w Galerii Rozmaitości.
Jedną z licznych willi znajdujących się na terenie przylegającym do Ogrodów jest renesansowo-manierystyczna Villa Giulia (013-033), zbudowana w połowie XVI wieku jako letnia rezydencja papieża Juliusza III. Głównymi architektemi byli Giacomo Barozzi da Vignola oraz Bartolomeo Ammanati. Willa posiada trzy wewnętrzne dziedzińce (025), ozdobny półkolisty portyk (014-021) oraz dwupoziomowe nimfeum (027-030). Ma dwa wejścia: główne ("miejskie", od strony Via Flaminia) i od strony ogrodu. W XIX wieku została przejęta przez państwo, a w 1889 roku utworzono w niej Narodowe Muzeum Etruskie. Muzeum zafascynowało mnie, co zaowocowało ogromną ilością zdjęć. W rezultacie fotorelacja otrzymała osobną sekcję w tej galerii.
Południową część Ogrodów Borghese zajmuje wzgórze Pincio, na którym znajduje się 9-metrowy obelisk Pinciano (266), wykonany w Egipcie na polecenie cesarza Hadriana.
Położony u ponóża Pincio jeden z piękniejszych rzymskich placów - Piazza del Popolo - także ma "swój" kawałek Murów Aureliana z bramą (248, 255), pierwotnie zwaną Porta Flaminia (od drogi Via Flaminia prowadzącej do Rimini), w XVII w. przebudowaną przez Berniniego i przemianowaną na Porta del Popolo od pobliskiej bazyliki Santa Maria del Popolo z XI wieku (niestety zamkniętej i chyba w remoncie, 254). Sam plac w obecnym kształcie powstał na początku XIX wieku według neoklasycystycznego projektu Giovanniego Valadiera i prezentuje mieszankę stylistyczną, począwszy do antyku reprezentowanego przez kolejny obelisk, 24-metrowy egipski Flaminio Ramzesa II (249, 252). Na dwóch przeciwległych końcach placu umieszczono fontanny projektu Giovanniego Ceccarini: Fontana del Nettuno (od strony Tybru, 253) i Fontana della Dea di Roma (256). Valadier zawarł swój projekt w trzech wymiarach, włączając do niego opierający się na trzyłukowym nimfeum taras widokowy na wzgórzu Pincio (256 tylny plan), z którego roztacza się szeroka panorama (258-265). Plac i taras łączą kręte i mocno wydeptane schody. Południową część placu zajmują dwa XVII-wieczne bliźniacze kościoły: Santa Maria dei Miracoli i Santa Maria in Montesanto (249-250), a pomiędzy nimi rozchodzą się trzy drogi, tworzące tzw. trójząb. Najbardziej wschodnia z nich prowadzi do Piazza di Spagna. Ja jednak wybrałam górną trasę w obrębie Ogrodów Borghese, by po odwiedzeniu obelisku Pinciano przejść ulicą noszącą imię Adamo Mickievicz, "poeta e patriota polacco" (267). Mijany po drodze pomnik (269) jest poświęcony braciom Giovanni i Enrico Cairoli, patriotom walczącym o zjednoczenie Włoch.
W ten sposób doszłam do Piazza della Trinita dei Monti, biorącego nazwę od kościoła Trinita dei Monti (270-283) - przy czym góra w nazwie to właśnie wzgórze Pincio. Zbudowany w XVI wieku w stylu renesansu włoskiego, według projektu Carla Maderna, jednonawowy, należy tradycyjnie do katolików francuskich Wspólnoty Emmanuel. Do kościoła prowadzą dwubieżne schodki, dobudowane ponoć gdy Domenico Fontana ukończył budowę zleconej przez papieża Sykstusa V drogi mającej połączyć bazylikę Santa Maria Maggiore ze wzgórzem Pincio (dzisiejsza Via Sistina) i okazało się, że między drogą a kościołem został jeszcze kawałek górki do pokonania...
Przed kościołem stoi obelisk - prawie 14-metrowy Sallustiano (284), pomniejszona kopia Flaminio wykonana dla cesarza Aureliana.
U podnóża placu i kościoła Trinita dei Monti leży Piazza di Spagna. Dwa place są połączone jednymi z najsłynniejszych schodów w Europie. Ich nazwa zależy od języka: w angielskim, rosyjskim i polskim miano dał im dolny plac (Schody Hiszpańskie), we włoskim - górny (Scalinata di Trinita dei Monti), co ma większy sens, jako że schody, tak jak kościół, sfinansował rząd francuski, zaś nazwa Piazza di Spagna wiąże się z lokalizacją ambasady hiszpańskiej. Rokokowe Schody Hiszpańskie (285-288) należą do najdłuższych i najszerszych w Europie (odeskie są jednak od nich większe), powstały w latach 1723-1725 według projektu Francesca De Sanctisa i Alessandra Specchiego. Należą do miejsc najliczniej odwiedzanych przez turystów (tak jak w przypadku Fontanny di Trevi winny jest film - "Rzymskie wakacje" z Audrey Hepburn i Gregory Peckiem) i jest na nich tłoczno nawet jeśli akurat nie odbywają się żadne imprezy. W dodatku po południu schody były zalane słońcem, przez co zeszłam tylko do środkowego tarasu, sfotografowałam leżącą u podnóża schodów barokową Fontana della Barcaccia (287) autorstwa Berniniego-ojca i uciekłam z powrotem na górę, do stacji metra Spagna. W ten sposób trasa wokół Ogrodów Borghese dobiegła końca.

Czas na ciekawe miejsca na południowy zachód i południe od dworca Termini. Isola Tiberina (001, 020) to jedyna wysepka na rzymskim odcinku rzeki Tybr. Ma powierzchnię 1,8 hektara. Sporą część wyspy zajmuje XVI-wieczny szpital bonifratrów (024, 017 po prawej), w skład którego wchodzi także stara, nadal czynna apteka (014).
Na wyspie znajdują się dwa kościoły. Jeden z nich to Basilica di San Bartolomeo all'Isola - bazylika św. Bartłomieja (009-010), będąca przekształconą świątynią Eskulapa. Przed bazyliką stoi XIX-wieczna kolumna (011), będąca następczynią słynnej "kolumny niesławy", ustawionej z kolei w XVI wieku w miejscu wcześniejszego starożytnego obelisku-masztu. Na kolumnie umieszczano imiona osób, które w Wielkanoc nie przystąpiły do komunii, co było wówczas traktowane jak przestępstwo. Ostatecznie kolumna została zniszczona przez rydwan, ciekawe czy przypadkiem?
Ikona na zdjęciu 008 to kopia uważanego za cudowny XIII-wiecznego fresku "Madonna della Lampada", którego oryginał znajduje się w San Giovanni Calibita, drugim z kościołów wyspy (003 po prawej).
Koło bazyliki św. Bartłomieja znajduje się Torre dei Caetani (001, 003), wieża stanowiąca pozostałość zamku Pierleone-Caetani, którego początki sięgają X wieku. W XI wieku zamek dał schronienie dwóm papieżom podczas rządów antypapieży w Watykanie.
Z lewym brzegiem Tybru wysepkę łączy Ponte Fabricio (001-003), dwuprzęsłowy most zbudowany w 62 roku pne, a z Zatybrzem - trzyprzęsłowy Ponte Cestio (016, 023-024) z 48 roku pne. W bliskim sąsiedztwie wyspy Ponte Palatino (019, 027) łączy bezpośrednio oba brzegi Tybru, a tuż koło niego widać jedyny zachowany łuk nieistniejącego Ponte Emilio (025-026), najstarszego kamiennego mostu na Tybrze. Zwano go Ponte Rotto, Zarwanym Mostem, bo wielokrotnie ulegał zniszczeniu, ostatni raz w końcu XVI wieku.
Po prawej stronie Ponte Palatino (patrząc od strony Zatybrza) można wypatrzyć otwór w nabrzeżu. Jest to Cloaca Maxima ((027-029) - główny kanał ściekowy starożytnego Rzymu, o długości 600 metrów, zbudowany przez Tarkwiniusza Starego w VII w. pne. Powstał, by osuszyć podmokłe tereny, na których później wzniesiono Forum Romanum.
Area di Sant'Omobono (031-032) na rogu Vico Jugario i Via Luigi Petroselli to teren wykopalisk archeologicznych położony w pobliżu kościoła Sant'Omobono. Znajdują się tam ruiny dwóch starorzymskich świątyń: Fortuny i Mater Matuta z VII-VI w. pne, co czyni je najstarszymi zachowanymi w Rzymie.
Na południe od Sant'Omobono znajduje się najstarsze rzymskie forum - Forum Boarium z VI w. pne, plac targowy, na którym handlowano bydłem i rybami. Forum pełniło także rolę portu - Port Tibernius. Dobrze zachowały się dwie świątynie - Tempio di Portuno (035) i Tempio di Ercole Oleario (033-034).
Po przeciwnej niż forum stronie Via di Santa Maria in Cosmedin stoi bazylika pod tym właśnie wezwaniem (036-050). Powstała w VI wieku na starożytnych ruinach i pierwotnie służyła lokalnej greckiej kolonii, stąd nazwa nawiązująca do greckiego klasztoru. Obecna fasada pochodzi ze średniowiecza, dzwonnica jest najwyższą średniowieczną budowlą tego typu w Rzymie. Kościół jest trzynawowy, z 18 starożytnymi kolumnami. W środkowej części nawy głównej znajduje się wydzielone miejsce na naukę śpiewu kościelnego - Schola Cantorum z XIII wieku (042). Cyborium (043) i posadzka (038, 050) są ozdobione mozaiką szkoły Cosmati. W kościele jest przechowywana relikwia - czaszka św. Walentego (046-047). Uwagę zwraca wielki ozdobny XIII-wieczny kandelabr na świecę wielkanocną (044-045). W obu nawach bocznych znajdują się apsydy z XIX-wiecznymi freskami (048-049)..
Jednak uwagę turystów przyciąga coś innego - Bocca della Verita. Marmurowa maska (051) ważąca 1300 kg znajduje się po lewej stronie portyku przed kościołem i wzdłuż całego portyku oraz pobliskiej ulicy ustawia się do niej kolejka (052). Średniowieczna legenda głosi, że Usta Prawdy są wykrywaczem kłamstw - ktokolwiek włoży w nie rękę i fałszywie przysięgnie, Usta rękę odgryzą. Famę wzmacnia kino - Usta grają niepoślednią rolę w "Rzymskich wakacjach". Rola medalionu nie jest do końca znana - mógł być częścią fontanny lub zbiornika na wodę. Na pewno ma ponad 2000 lat i prawdopodobnie przedstawia brodate oblicze morskiego boga Oceanusa.
Po sąsiedzku z kościołem, w naturalnym zagłębieniu między wzgórzami Awentyn i Palatyn, leży Circus Maximus (055, 062, 065-066), największy starożytny rzymski cyrk. Zbudował go Tarkwiniusz Stary w VI w. pne. Arena miała ponad 600 metrów długości, a widownia mieściła ćwierć miliona widzów. Odbywały się na nim głównie wyścigi rydwanów i polowania. Cyrk kilkukrotnie płonął i raz zawalił się, ale kolejni cesarze odbudowywali go i dodatkowo upiększali. Ostatnie zawody odbyły się w nim w 549 roku ne. Potem cyrk zaczął niszczeć - rozbierano go dla pozyskania materiałów budowlanych, a niższe tereny zalewały powodzie (obecnie oryginalna powierzchnia torów znaduje się 6 metrów pod powierzchnią). XIX-wieczne wykopaliska odkryły część nieosłoniętych dolnych trybun (063, 067). Można się domyślać gdzie przebiegały zabudowania, śledząc wzniesienie terenu otaczające obniżony obszar torów wyścigowych (062).
Spacer wzdłuż południowego skraju Circus Maximus pozwala z większej odległości podziwiać ruiny antycznych budowli wzgórza Palatyn, m.in. Eksedry (półkolistej ściany z kolumnami, niszami i posągami, gdzie znajdowała się cesarska loża cyrkowa) i położonego za nią wyżej Domus Augustana (058), ściany Stadio Palatino (057), tzw. Domus Severiana (056) i Arcate Severiane (Arkad Seweriańskich, zbudowanych w I-II wieku ne jako sztuczne przedłużenie wzgórza, 059 po prawej).
Po przeciwnej stronie cyrku niż Palatyn znajduje się pomnik XIX-wiecznego włoskiego bojownika o wolność Giuseppe Mazziniego, podpisany "Mazzini la Patria" (068).
Przy Viale Aventino, ulicy, do której przylega "szczyt" cyrku, stoi wielki budynek Palazzo FAO (069), mieszczący kwaterę główną międzynarodowej ONZ-owskiej organizacji FAO (Food and Agriculture Organization). Budowla projektu Vittorio Cafiero i Maria Ridolfi powstała w latach 30. za rządu faszystowskiego jako siedziba Ministerstwa do spraw kolonii w Afryce Włoskiej.
Rzut oka w perspektywę odchodzącej na północ Viale di San Gregorio pozwala dostrzec na jej końcu Arco di Constantino (071) - Łuk Konstantyna stojący przy Koloseum. Ze skrzyżowania skierowałam się na południe na wzgórze Celius, by obejść "od tyłu" (dla lepszego widoku) kompleks Term Karakalli (072-081), zbudowanych w III wieku za panowania Septymiusza Sewera, choć nazwę dał im kolejny cesarz, który oddał obiekt do użytku. Były to pierwsze od dłuższego czasu łaźnie publiczne, które powstały w mieście. Powierzchnia całego kompleksu wynosiła 12 hektarów. Termy przetrwały nieco ponad 300 lat i popadły w ruinę po oblężeniu Rzymu przez Gotów.
Z placu Piazzale Numa Pompilio skierowałam się - mijając bazylikę San Sisto Vecchio z IV wieku (082) - na północny wschód w Via Druso, by ponownie zmienić epokę - choć przy Via dell"Amba Aradam także stoi kolejny fragment Murów Aureliana (083). Park miejski Villa Celimontana (nazwany od XVI-wiecznej willi rodziny Mattei, wejście 084) przyciągnął mnie głównie obecnością obelisku - niespełna 3-metrowego Matteiano Ramzesa II (092-095). Niestety prześlizgnęłam się jedynie przez piękny zielony teren, stanowiący najwyraźniej - sądząc po tłoku - jedną z ulubionych weekendowych miejscówek rzymian. Upamiętniłam za to przedstawiciela licznych miejskich "poidełek" - kranów z ogólnodostępną wodą pitną, dzięki którym zwiedzając Rzym nie trzeba martwić się uzupełnianiem wody w sklepie (089-090).
Po przeciwnej niż park stronie Via della Navicella stoi niezwykły kościół - Basilica di Santo Stefano Rotondo (096-114). Jest to jeden z najstarszych rzymskich kościołów chrześcijańskich, powstał w V wieku. Zbudowany jest na wewnętrznym planie koła - centralnie ustawiony ołtarz otacza krąg kolumn (ponoć wzorowano się na bazylice Grobu Świętego w Jerozolimie), a ściany pokrywają XVI-wieczne freski przedstawiające sceny męczeństwa. Od XVI wieku pozostaje pod pieczą zakonu węgierskich Jezuitów.
Tuż koło kościoła przy Via della Navicella znajdują się niewielkie ruiny Arcus Neroniani (115) - wybudowanej przez Nerona odnogi akweduktu Aqua Claudia, doprowadzającej wodę na wzgórze Celius. W sąsiedztwie ruin i bazyliki di Santa Maria in Dominica alla Navicella (116) trwają prace przy budowie linii metra C.
Ostatnim przystankiem na trasie była Arcibasilica Papale del Santissimo Salvatore e dei Santi Giovanni Battista ed Evangelista in Laterano, znana w dużym skrócie jako arcybazylika (jedyna na świecie!) św. Jana na Lateranie. To ostatnia z czterech bazylik papieskich większych na terenie Rzymu i Watykanu, jakiej jeszcze nie odwiedziłam. Obok, przy Piazza Giovanni Paolo II, stoi 32-metrowy Lateranese (118), obelisk Totmesa IV, pochodzący ze świątyni Amona w Karnaku. Jest to najwyższy stojący starożytny egipski obelisk na świecie, wcześniej stał na Circus Maximus. Niedaleko obelisku znajduje się ośmioboczny budynek Baptysterium Świętego Jana u Źródła na Lateranie (119), powstały w IV wieku poprzez adaptację term Domus Faustae (Faustyny, żony Konstantyna, której willa znajdowała się w miejscu obecnie zajętym przez Pałac Laterański).
Bazylika była częścią rezydencji papieskiej od 313 roku - z przerwą na odbudowę po trzęsieniu ziemi w 897 - do chwili spalenia świątyni w 1308 i przeprowadzki papieży z Awinionu do Watykanu. Odbudową, a właściwie budową nowej świątyni zajął się najpierw Domenico Fontana (dla Sykstusa V), a jego prace kontynuował Francesco Borromini (dla Innocentego X) i to głównie jego dziełem jest wnętrze w obecnym kształcie.
Podeszłam do bazyliki od strony północnej (120-122), ale główne wejście znajduje się po stronie wschodniej. Jej obecna klasyczna fasada pochodzi z XVIII wieku i jest dziełem Alessandro Galilei, na jej szczycie znajduje się 15 posągów doktorów Kościoła z centralną figurą Chrystusa (123-131). Wejście poprzedza narteks z beczkowym sklepieniem ozdobionym kasetonami (132-133). W narteksie stoi posąg cesarza Konstantyna Wielkiego przeniesiony z term jego imienia. Jak przystało na bazylikę większą, kościół ma wyjątkowe drzwi: środkowe, z brązu, zostały przeniesione z Senatu na Forum Romanum (134), a prawe to Święta Brama, otwierana wyłącznie w latach jubileuszowych (135). Widoczne szczególne wypolerowanie pewnych elementów wiąże się z przesądem, iż dotknięcie palca Matki Boskiej plus stopy małego Jezusa powoduje - oczywiście - spełnienie życzenia.
Podłoga z XV wieku jest wykonana w stylu szkoły Cosmati (181-184), a XVI-wieczny drewniany sufit z herbami trzech papieży jest dziełem Flaminio Boulangera (141-143). XV-wieczne freski na ścianach pokazują historię bazyliki.
Kościół ma 130 metrów długości i jest pięcionawowy, tak samo jak San Paolo fuori le Mura, ale współcześnie nawy są oddzielone ciężkimi filarami zamiast kolumn i nie daje to efektu ogromu wnętrza, lecz wręcz przeciwnie - bazylika wydaje się chwilami przeładowana. Dodatkowo w niszach filarów stoją posągi 12 apostołów (144-145) wykonane przez uczniów Berniniego. Sfotografowałam trzech: św. Piotra (148), św. Filipa (146) i św. Tomasza (147).
Nad Ołtarzem Papieskim (odrestaurowanym w połowie XIX wieku, jego wnętrze mieści ponoć prawdziwy ołtarz św. Piotra) znajduje się bogato zdobione gotyckie cyborium z 1369 roku, autorstwa Giovanni di Stefano (149-151). Dzieli się ono na trzy części - dolną osłaniającą ołtarz, środkową z freskami i górną ze złotą kratą, za którą są umieszczone relikwiarze z czaszkami św. Piotra i św. Pawła (152-153). Pod ołtarzem znajduje się konfesja z brązową płytą nagrobną papieża Marcina V (jednego z sześciu papieży pochowanych w bazylice) oraz XV-wieczna figura San Giovanni Battista czyli Jana Chrzciciela (156-157). Apsydę nawy głównej pokrywa XIII-wieczna mozaika z wyobrażeniem krzyża jako drzewa życia i wypływających z niego czterech rzek (158-159). W głębi apsydy stoi tron papieski (160). W lewym transepcie znajduje się ołtarz Najświętszego Sakramentu w formie czterech brązowych kolumn z tympanonem - dzieło Pietro Paolo Olivieri z 1600 roku (161). Wewnątrz tej "świątyni" stoi ozdobne barokowe tabernakulum (162) wykonane przez Pompeo Targone. Powyżej złocona płaskorzeźba Ostatniej Wieczerzy kryje w sobie relikwię - kawałek stołu, na którym tę wieczerzę spożywano. W prawym transepcie znajdują się pięknie zdobione organy (jedne z najstarszych w Rzymie, z 1598 roku, 163-164). W lewym transepcie znajduje się ponadto grób Leona XIII (166), a w prawym - Innocentego III (167).
Oczywiście w nawach bocznych znajdują się liczne kaplice. Część z nich była pierwotnie usytuowana poza kościołem i później włączona przez przebicie dostępu. Fotografowałam je niestety dość chaotycznie, nieustannie przyciągana przez bogactwo nawy głównej. Za ozdobną kratą kryje się XVIII-wieczna kaplica Corsini projektu Alessandro Galilei (169-170). Wewnątrz znajduje się grób Klemensa XII. Kaplica Antonelli - z fragmentem XV-wiecznego obrazu "Twarz Dziewicy Maryi" wkomponowanym w późniejszy fresk Odazziego (171-172). XVII-wieczna biało-złota kaplica z kopułą autorstwa Giovanni Antonio de Rossi jest ozdobiona stiukami Filippo Carcani (174-175). Pomiędzy kaplicami Corsini i Antonelli znajduje się grób kardynała Gerardi (173).
Wyłowiłam jeszcze dwa drobiazgi. Umieszczona między kaplicami mała figurka pod ochronnym kloszem to św. Jakub, pozostałość po już nieistniejącym Ołtarzu de Pereriis z 1492 roku, autorstwa Andrea Bregno (177). Zaintrygował mnie też umieszczony w prezbiterium mały ołtarzyk z nietypową figurą Matki Boskiej z Dzieciątkiem (178-179), ale niestety nigdzie nie znalazłam informacji o pochodzeniu rzeźby.
Zwiedzając arcybazylikę trafiłam na mszę i to jest chyba coś, czego pozazdrościłby mi katolik - być świadkiem mszy w takim miejscu. Tym bardziej, że nie każdy duchowny może odprawiać mszę w tym kościele, lecz wyłącznie upoważniony przez papieża (albo sam papież naturalnie). Przyznaję, że nabożeństwo celebrowane po włosku brzmi pięknie, dodatkowo zaś śpiewała pani (organistka?) o cudownym głosie. W rezultacie zostałam w kościele aż do chwili wyproszenia turystów. Piazza di San Giovanni in Laterano była zalana wieczornym słońcem i odbywała się na niej jakaś zupełnie świecka impreza ze sceną i namiotami.
Przy placu stoi jeszcze jeden ciekawy obiekt - Triclinium Leoninum (186-187). Dawniej część Pałacu Laterańskiego, a dokładniej sala balowo-jadalno-biesiadna papieży. To, co widać, to część wnętrza sali z VIII wieku, apsyda ozdobiona mozaiką, część której jest oryginalna, a część odtworzona przez Ferdinando Fugę, kiedy w XVIII wieku odrestaurował tę jedyną ocalałą ścianę.
Na placu spotykamy ponownie Mury Aureliana (188) z bramami Porta Asinaria z III wieku czyli z tego samego okresu, co mury (189) oraz dużo młodszą, XVI-wieczną Porta San Giovanni (190-192), która zastąpiła Asinarię w dobie zwiększonego ruchu na Lateranie.
Przy sąsiadującej z placem Viale Carlo Felice stoi Monumento a San Francesco d'Assisi czyli pomnik Franciszka z Asyżu z uczniami (193-195) - brązowa grupa autorstwa Giuseppe Tonnini powstała w 1927 roku dla uczczenia 700. rocznicy śmierci świętego.

Zasadniczo Rzym nie leży nad morzem. Ale w dobie szybkiej komunikacji miejskiej nie ma wielkiej różnicy między dłuższą jazdą tramwajem po mieście a trwającą podobnie podróżą koleją podmiejską. Metro linii B plus pociąg podmiejski linii Roma - Lido (przesiadka na stacji Piramide) dowiozą nas z Termini w ciągu 50 minut do Morza Tyrreńskiego.
Jednak zanim zamoczymy stopy w rozkosznie ciepłej wodzie, warto wysiąść z pociągu dwie stacje wcześniej i zobaczyć to, co pozostało po starożytnym rzymskim porcie.
Ostia Antica to muzeum pod gołym niebem. Teren wykopalisk ma powierzchnię 0,5 km2, co może wydawać się szybką do pokonania trasą, nic jednak bardziej mylnego. Najlepszą radą, jaką dał mi Internet, było: nie zatrzymuj się za długo przy pierwszych obiektach. Posłuchałam, i tak jednak nie zajrzałam do wszystkich budynków, potrzeba byłoby do tego całego dnia. Problem polega na dużym zagęszczeniu ruin i dostępności praktycznie każdego zakątka. Taśmy zagradzające wstęp są nieliczne, a i tak większość z nich nie dotyczy ruin, lecz miejsc, w których z wysokich sosen spadają z łomotem jak bomby ogromne szyszki. Zatem turyści łażą samopas i wchodzą gdzie się da, nie wiadomo bowiem, za którym obłupanym murkiem znajdziemy tylko trawę, a za którym - ukrytą rzeźbę, płaskorzeźbę lub mozaikę.
"Ostia" to po łacinie "usta", a w tym przypadku "ujście", miasto leżało bowiem przy ujściu Tybru do Morza Tyrreńskiego. Leżało. Obecnie ruiny Ostia Antica znajdują się 3 kilometry od morza w wyniku cofania się linii brzegowej.
Według źródeł pisanych Ostię założył na wpół legendarny król Rzymu Ankus Marcjusz w 620 roku pne. Wcześniej, prawdopodobnie już w epoce brązu, w okolicy wydobywano sól morską. Początkowo jako port wykorzystywano po prostu naturalny teren przy ujściu Tybru, jednak brakowało mu bezpiecznych warunków do rozładunku statków.
W 42 roku ne Klaudiusz zbudował przystań zwaną Portus, kilka kilometrów na północ. Wykopano sztuczny basen, chroniony od strony morza przez dwa falochrony, wejście do portu wskazywała latarnia morska. Basen portowy z Tybrem połączyły kanały, przez co między Ostią a Portusem utworzyła się sztuczna wyspa. Prace ukończono za panowania Nerona. Następnie Trajan dobudował drugi basen. Rozładunek towarów z dużych jednostek musiał odbywać się przy pomocy dźwigów. Większość terenu Portusa nie została jeszcze zbadana.
W tym okresie Ostia-Portus była już głównym handlowym portem morskim Rzymu, rozładowując, magazynując i dostarczając do stolicy tak różnorodne towary jak ziarno, olej, wina, marmur, a także dzikie zwierzęta. Transportowano je rzeką, w łodziach holowanych przez woły lub lądem, nową drogą Via Portuensis zbudowaną wzdłuż prawego brzegu Tybru. Począwszy od II wieku ne Ostia przeżywała okres rozkwitu. Miasto rozwijało się dynamicznie, rozbudowywało i bogaciło. Port dawał pracę niewolnikom i wyzwoleńcom. W mieście znajdowały się siedziby licznych gildii rzemieślniczych i kupieckich. Liczba ludności osiągnęła 50 tysięcy, w tym ok. 17 tysięcy stanowili niewolnicy, sprowadzani głównie z Egiptu, Bliskiego Wschodu i Turcji. Z reguły ludzie pracujący w Portusie mieszkali w Ostii i - jakbyśmy teraz powiedzieli - dojeżdżali do pracy promem.
Trzeci wiek ne to początek upadku Ostii w postaci katastrof zarówno politycznych (częste zamieszki i zabójstwa cesarzy), jak i naturalnych (powodzie i trzęsienia ziemi). Coraz częściej nie odbudowywano zniszczonych budynków, a liczba mieszkańców zaczęła się kurczyć. Konstantyn uczynił Portus niezależnym miastem, które już od jakiegoś czasu rozwijało się kosztem Ostii, pozostawiając jej rolę wyłącznie bogatego podrzymskiego miasteczka i "sypialni" dla pracowników portu. Stopniowo porzucono część miasta położoną najbliżej rzeki, tworząc ze zburzonych zabudowań coś w rodzaju wału ochronnego, zabezpieczającego resztę miasta przed wylewami Tybru.
Piąty wiek ne przyniósł okres najazdów Gotów, Hunów, Wandali i innych zainteresowanych plemion na Rzym oraz przy okazji na Ostię i Portus. Po upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego miasto popadło ostatecznie w błotnistą ruinę, a marmury jego bogatych domów powędrowały do innych miast, by stać się częścią wielu słynnych chrześcijańskich katedr. Aż do XIX wieku każdy kto chciał, bawił się w archeologa i wiele cennych wykopalisk stało się częścią prywatnych kolekcji w Europie, Rosji i USA. Potem teren stał się własnością państwa włoskiego i na początku XX wieku rozpoczęto jego badania naukowe i profesjonalne wykopaliska. Tempo prac przyspieszyło za Mussoliniego, po czym zwolniło po II Wojnie Światowej. Obecnie teren jest dostępny do zwiedzania dla publiczności.
Moje zainteresowanie Ostią datuje się na prawie pół wieku temu, kiedy przeczytałam powieść fantastyczno-naukową Bohdana Korewickiego z 1957 roku pt. "Przez ocean czasu". Jedną z przygód podróżujących w przeszłość bohaterów była wizyta w starożytnej Ostii czasów Trajana w celu wymiany złota na rtęć. Korewicki podaje w książce sporo szczegółów, ale część z nich nie zgadza się, np. faktycznie nie było mostu między Ostią a Portusem, a Casa di Diana nie mieści się w tym samym budynku, co termopolium, lecz po przeciwnej stronie ulicy.
Wskutek braku czasu moje zwiedzanie było mocno okrojone i dość chaotyczne. Ostatnie kilkadziesiąt zdjęć wręcz emanuje pośpiechem, ukazując prawie przypadkowe ruiny :( Powyjazdowe poszukiwania internetowe ujawniły, że odwiedziłam zaledwie około połowy obiektów, i to nie zawsze tych najciekawszych. Cóż, nie mam nic przeciwko kolejnej wizycie, tym razem całodziennej ;)
Większość budowli udało mi się zidentyfikować. Nazwy własne budowli i ulic pozostawiłam w brzmieniu włoskim, bo takie funkcjonują w międzynarodowych przewodnikach. Nazwy te są zresztą współczesne, bardzo umowne i nie zawsze adekwatne.