"Plan Alt und Neuer Fortificatizon von Malta gelegen auf der Insul gleiches Namens" - wykonana przez kartografa George'a Christophe Kiliana XVIII-wieczna mapa pokazu-jąca "stare i nowe fortyfikacje Malty" w okolicy Grand Harbour: fort Saint Elmo i miasta Valletta oraz Floriana na półwyspie Sciberras, fort Saint Michael i miasto Senglea na półwys-pie Isola, fort Saint Angelo i miasto Birgu, Cottonera Lines otaczające Trzy Miasta, a także fort Manoel na wyspie o tej samej nazwie oraz fort Rikasoli w miejscowości Kalkara po przeciwnej niż fort Saint Elmo stronie wejścia do Wielkiej Zatoki.

Tyle historii, a teraz o tym, co zwiedziliśmy. Valletta została, jak przystało na stolicę, zaplanowana na pierwszy dzien pobytu. Miejscem, które szczególnie wryło się w pamięć jest plac przed wejściem do miasta, pełniący rolę dworca autobusowego. Autobusy Malta Public Transport odjeżdżające z kilkunastu stanowisk dowożą do większości turystycznych miejscówek wyspy bez przesiadki, tyle że jadą bardzo wolno, długo i niemiłosiernie skręcając do każdego zakątka. Na szczęście wszystkie przystanki są na żądanie.
Ozdobą placu jest modernistyczna Fontanna Trytonów z 1959, autorstwa Vincenta Apapa i Victora Anastasi. Mieliśmy szczęście, bo od 2017 brązowe figury trytonów przechodziły renowację i fontanna wróciła do pracy zaledwie 3 tygodnie wcześniej. W jednym miejscu zgromadziłam razem zdjęcia fontanny wykonane na przestrzeni całego pobytu.
Poza Trytonami plac zdobią też inne pomniki, m.in. Malta Memorial, upamiętniający poległych w II WŚ lotników Commonwealthu (brązowy pozłacany orzeł na 15-metrowej kolumnie z trawertynu), pomnik Niepodległości czy pomnik Chrystusa Króla, postawiony dla upamiętnienia Kongresu Eucharystycznego w 1913 (oba ostatnie właściwie znajdują się już w dzielnicy Floriana).

Do Valletty "oficjalnie" wchodzi się przez bramę, mostem nad fosą. Atrakcją fosy są pozostałości jedynej istniejącej kiedyś (1883 - 1931) na Malcie linii kolejowej łączącej Vallettę i Mdinę. Budynek "dworca" w Mdinie jeszcze istnieje (jest w nim restauracja), ale w miejscu stołecznej stacji stoi teraz nowoczesny budynek Parlamentu. Zachował się jedynie tunel przez mury oraz pozostałości wiaduktu nad fosą.
My weszliśmy do miasta inną drogą - Triq Girolamo Cassar (XVI-wieczny architekt, autor najważniejszych budynków miasta), która zaprowadziła nas prosto na okrągły Plac Kastylii (Misrah Kastilja), na którym znajduje się Zajazd Kastylijski z 1574 roku - jeden z ośmiu budynków mieszkalnych (auberge), zbudowanych dla joannickich rycerzy z poszczególnych grup językowych. Zajazd zaprojektował Cassar, obecnie mieści siedzibę premiera Malty. Na placu stoją dwa pomniki - Manwela Dimecha (działacz socjalistyczny, dziennikarz) i Gorga Borga Oliviera (polityk, premier Malty).
Przy południowo-wschodniej stronie Misrah Kastilja znajduje się budynek giełdy Malta Stock Exchange
(w XIX-wiecznym budynku byłej kaplicy garnizonowej), a za nim ogrody Upper Barrakka. Te słynne publiczne ogrody mieszczą się na wyższej z dwóch kondygnacji XVI-wiecznego Bastionu Piotra i Pawła i były pierwotnie przeznaczone dla Joannitów z grupy włoskiej. Rozczaruje się ten, kto będzie oczekiwać wielkiego parku - teren jest skromny i wciśnięty między mury, centralną częścią jest okrągła fontanna, a poza tym rośnie na nim dość chaotycznie sporo różnych roślin, jest też wiele nie pasujących do siebie stylem pomników i tablic pamiątkowych. Faktycznie to zakątek, gdzie mogłoby przysiąść kilku rycerzy, ale na pewno nie park publiczny. Obawiam się, że latem turyści zadeptują każdy kawałeczek trawnika. Dodatkową atrakcją parku jest obecność na niższym poziomie bastionu dział Baterii Powitalnej (Saluting Battery), które strzelają codziennie oraz świątecznie.
Spod łukowej kolumnady roztacza się rozległy widok na Grand Harbour oraz to, co po jej drugiej stronie - półwyspy Isola, Birgu i Kalkara wraz z ich miastami i umocnieniami. W Kalkarze jest widoczny budynek Pałacu Bighi, w którym w XIX wieku powstał szpital Royal Naval Hospital Bighi, działający aż do 1970 roku.
Z Upper Barrakka poszliśmy na północ Valletty przez Bastion św. Barbary, z którego także roztacza się wspaniały widok na Wielką Zatokę, do drugiego z pary ogrodów - Lower Barrakka. Tam jest spokojniej i nie tak tłoczno, rośliny zaś, fontanna i kolumnada - podobne. Pomników tylko mniej, w oczy rzuca się przede wszystkim grobowiec brytyjskiego gubernatora Malty Sir Alexandra Balla (w formie doryckiej świątyni). Pomiędzy grobowcem a kolumnadą stoi Eneasz Ugo Attardiego, a nieco niżej na Bastionie Kastylijskim znajduje się pomnik upamiętniający drugie oblężenie Malty podczas II WŚ - Siege Bell War Memorial w formie dzwonnicy
z brązowym dzwonem oraz katafalkiem symbolizującym bezimiennych żołnierzy pochowanych na morzu. Pomnik powstał w 1992 roku w 50-tą rocznicę przyznania Malcie Krzyża Jerzego za bohaterstwo podczas oblężenia. Oryginał odznaczenia znajduje się w Muzeum Wojny, które odwiedziliśmy zaraz potem.
National War Museum mieści się w forcie Saint Elmo na północnym skraju półwyspu Sciberras i Valletty. Zawiera kolekcję tak bogatą jak sama historia Malty. Ze wstydem przyznaję, że nie obejrzałam części poświęconej najdawniejszym konfliktom, czego bardzo żałuję. Byłoby inaczej, gdyby starożytni Rzymianie albo chociaż Joannici posiadali lotnictwo ;) Skupiliśmy się na historii najnowszej ze szczególnym uwzględnieniem samolotu Gloster Sea Gladiator. Spacer po samym forcie był równie ciekawy jak zbiory muzeum, no i oczywiście kolejne widoki na Wielką Zatokę, tym razem na Breakwater Bridge, latarnię morską St. Elmo i falochron przy główkach portu.
Niedaleko muzeum znajduje się Sacra Infermeria, dawny szpital Joannitów, ze słynną najdłuższą salą szpitalną na świecie (155 metrów). Budynek projektu Cassara powstał w XVI wieku. Potem minęliśmy grecko-katolicki kościół św. Nicholasa i bazylikę św. Dominika, a następnie weszliśmy na główną ulicę Valletty -
Triq ir-Repubblika, biegnącą prosto od bramy aż do fortu Saint Elmo. Jak każda taka promenada, wabi droższymi sklepami i restauracjami oraz sprzedażą turystycznych pamiątek. Swoją drogą, prosto to ona biegnie na długość, ale bynajmniej nie na wysokość. Kiedy budowano Vallettę, rycerzom nie chciało się inwestować
w wyrównanie gruntu półwyspu Sciberras, a różnice poziomów załatwili schodkami, przy czym musiały one być
na tyle płytkie, by nie sprawiały kłopotu koniom.
Ulicą Republiki doszliśmy do Misrah San Gorg - placu św. Jerzego. Dwie jego przeciwległe pierzeje zajmują Pałac Wielkich Mistrzów projektu Cassara z 1571, obecnie siedziba prezydenta (zwiedziłam jego przebogatą zbrojownię oraz część oficjalnych komnat, w tym pokój gobelinów i galerię portretów Wielkich Mistrzów) oraz Main Guard z 1603, była kordegarda dla osobistej ochrony Wielkiego Mistrza. Niestety ten drugi jest prawie niewidoczny na zdjęciach, zasłonięty przez karnawałową scenę.
Dwa zwracające uwagę pomniki na placu to Królowa Wiktoria oraz Sette Giugno ("Siódmy Czerwca" -
na pamiątkę antybrytyjskich zamieszek w 1919) autorstwa Antona Agiusa.
Z Misrah San Gorg skręciliśmy w stronę Sliema Bay, obejrzeć dwa kościoły - bazylikę Matki Boskiej z Góry Karmel (pierwotny projekt Cassara z 1570, zniszczona i odbudowana po II WŚ, jej 42-metrowa owalna kopuła góruje nad miastem) oraz stojącą po sąsiedzku anglikańską prokatedrę św. Pawła. Niestety patron wyspy jest niełaskawy i katedra była zamknięta, zaś bazylika jest w remoncie. Zamiast słynnego XVII-wiecznego obrazu zobaczyliśmy współczesnych robotników i zawieszony szmatami ołtarz...
Rozczarowanie wynagrodził mi św. Jan. Konkatedra Świętego Jana (1577, oczywiście projekt Cassara)
to kościół o przebogatym, kapiącym od złotej farby barokowym wnętrzu, kontrastującym ze skromnym, manierystycznym charakterem samego budynku. Zaprojektowana jako główna świątynia Joannitów, ma osiem kaplic odpowiadających ośmiu grupom językowym zakonu. Cała podłoga jest pokryta marmurowymi wielobarwnymi płytami nagrobnymi ponad 400 rycerzy zakonu. W oratorium znajdują się oryginały dwóch obrazów Caravaggia w technice chiaroscuro - "Ścięcie św. Jana Chrzciciela" i "Święty Hieronim piszący"
(oba dzieła z 1608).
Na placu koło katedry stoi neoklasycystyczny pomnik Wielkiego Oblężenia (zwany też Monument to the Fallen of the Great Siege) z 1927 roku. Trzy postacie z brązu symbolizują Wiarę, Męstwo i Cywilizację. Od października 2017 pod pomnikiem można znaleźć dowody pamięci o dziennikarce śledczej Daphne Caruana Galizii, zamordowanej w zamachu bombowym.
Biorąc pod uwagę zbliżające się święto św. Pawła Rozbitka postanowiłam zajrzeć do kościoła pw. Saint Paul's Shipwreck zanim zapełni się świątecznym tłumem. Ale i tu niechęć patrona wyspy mnie dopadła - jako jedyny ten kościół zabrania fotografowania. Na złość świętemu zrobiłam jednak kilka fotek. Może to dlatego odwołał sobotnią festę...?
W latach 2011 - 2015 opracowano City Gate Project autorstwa włoskiego architekta Renzo Piano, którego celem było ponowne zagospodarowanie okolicy wejścia do miasta. W jego ramach powstał budynek Nowego Parlamentu, nowa, piąta w historii miasta, brama wejściowa, a także Pjazza Teatru Rjal - scena pod gołym niebem zbudowana w miejscu dawnego budynku Opery Królewskiej, zniszczonego przez XIX-wieczny pożar
i dobitego bombardowaniem w 1942. Zwłaszcza Parlament wywołał wielkie kontrowersje i wiele krytycznych opinii. Porównywano go złośliwie do gołębnika czy tarki do sera (jakbym słyszała zrzędzących poznaniaków...), podczas gdy w rzeczywistości projekt sugerował strukturę plastra miodu, co miało nawiązywać do historycznej nazwy kraju - Melita. Bardzo nowoczesny wygląd na tyle kontrastował z historyczną zabudową Valletty,
że obecność miasta jako całości na liście światowego dziedzictwa UNESCO była przez chwilę zagrożona.

Drugi dzień, kiedy odwiedziliśmy Vallettę był - a raczej miał być - dniem szczególnym. Większość maltańskich świąt czyli fest jest obchodzona latem, wyjątkiem jest 10 lutego - rocznica rozbicia się statku wiozącego św. Pawła z Jerozolimy na proces do Rzymu w 60 roku n.e. Ponieważ przyszły święty zabawił na wyspie trzy miesiące i spędził je na nauczaniu nowych owieczek, jest uważany za sprawcę nawrócenia maltańskiego ludu na chrześcijaństwo, nosi także tytuł głównego patrona wyspy (wraz ze św. Publiuszem oraz św. Agatą). Internet podaje co roku dokładny plan obchodów festy, począwszy od porannych fajerwerków nad Grand Harbour, poprzez salwy z dział, pochód orkiestr dętych, aż po uroczystą procesję z udziałem figury świętego, na co dzień przebywającej w kościele pw. Saint Paul's Shipwreck. Ciekawostką jest, że choć katastrofa statku miała miejsce "prawie na pewno", to stało się to późną jesienią, zaś data 10 lutego jest symboliczna (jest to dzień początku kadencji Alofa de Wignacourt jako Wielkiego Mistrza). Summa summarum miałam nadzieję na wielką imprezę, która się jednak nie odbyła i nie wiem dokładnie dlaczego. W poprzedzającą noc wyspę nawiedził wyjątkowo silny sztorm, wspomniany już w relacji ze Sliemy. Może nie wypadało świętować legendarnej katastrofy tuż po prawdziwej tragedii? Po drugie - w tym roku pokryły się terminy festy św. Pawła i tradycyjnego pięciodniowego hucznego zakończenia karnawału, także połączonego z paradą przez całe miasto. Albo to po prostu niechęć świętego do mojej skromnej osoby. Tak czy inaczej figury św. Pawła niesionej ulicami Valletty nie zobaczyłam. Pokręciliśmy się po mieście do zmroku, zajadając tradycyjne lokalne słodycze i obserwując rozkręcający się karnawał (właściwy początek obchodów w całym kraju przesunięto, jak się potem okazało, na niedzielę).

Pierwszego dnia pobytu odwiedziliśmy też Birgu, płynąc promem z Valletty do przystani 3-Cities. Tradycyjnie stare (początki z czasów fenickich) miasto Birgu (od czasu Wielkiego Oblężenia zwane też Vittoriosa) tworzy ten większy organizm miejski wraz z sąsiednimi, zbudowanymi przez Joannitów miastami Senglea (na półwyspie Isola) i Cospicua (u podnóża półwyspów). Miło, że Malta ma własne Trójmiasto :)
Niestety dotarliśmy do Birgu zaledwie pół godziny przed zachodem słońca, więc pozostał jedynie spacer ulicami. Muzea, w tym Morskie (w budynku byłego skarbca zakonnego), fort Saint Angelo (najstarszy z fortów, istniał już w 1274 jako Castrum Maris) i Pałac Wielkiego Inkwizytora z 1530 roku były już nieczynne.
Wpływając pomiędzy półwyspy Birgu i Isola widzimy przede wszystkim gigantyczną marinę - wzdłuż prostopadłych do nabrzeża pomostów stoją obok siebie setki jachtów, od zwykłych slupów po motorowe potwory. Dlatego pierwsze zdjęcia pokazują brzeg nie Birgu, lecz sąsiedniej Senglei. Główny kościół w Birgu to barokowa kolegiata Saint Lawrence (też oczywiście zamknięta). Między kolegiatą a nabrzeżem stoi Freedom Monument, kolejne dzieło Antona Agiusa. Cztery postacie z brązu ukazują chwilę ostatecznego wycofania się wojsk brytyjskich z Malty w 1979. W kończącym się świetle zdjęcia robiłam jedynie od tylnej strony pomnika.
Zaraz za kolegiatą stoją dwa oratoria - Holy Cross i Saint Joseph, a za nimi rozciąga się plac Zwycięstwa (Misrah ir-Rebha). Figura świętego patrona, kafejki z ogródkami, ławeczka z plotkującymi staruszkami, pętla autobusu
i plączący się pod nogami pies omijany przez samochody. Słowem - spokojny małomiasteczkowy zakątek.
Już prawie w ciemnościach ruszyliśmy wąskimi krętymi uliczkami. Przy Triq Hilda Tabone trafiliśmy do pracowni włoskiego grafika Alessandro Valenti, miłośnika maltańskich krajobrazów i kocich motywów. Dosłownie naprzeciw mieści się jeden z zakonnych zajazdów - Auberge de France. Z murów po wschodniej stronie rozciągał się widok na sąsiednią Kalkarę i kościół St. Joseph. No a potem już zabłądziliśmy między wapiennymi murami, wśród surrealistycznej ciszy. Jednak Birgu jest malutkie i wszystkie drogi prowadzą na plac Zwycięstwa i do powrotnego autobusu do Valletty.